Gelmeyen gelenek ve bilmeyen irfân: Nazarî düşünce geleneğimizin bileşenleri üzerine
Bir zamanlar sadece Anadolu’da değil Balkanlardan Hind Alt kıtasına kadar İslam coğrafyasında Fahreddin er-Râzî, Seyyid Şerif el-Cürcânî, Sadeddin et-Teftazânî, Molla Fenârî gibi düşünürlerin adını duymadan ve görüşlerini bilmeden medreseden mezun olmak imkânsızdı. Son yüzyılda bu isimler önce sıradanlaştı, sonra sırlandı, ardından da sırlandıkları camlar, arkasını hiç göstermeyen ve bakanın sadece kendisini görebildiği aynalara dönüştü.
Herhalde bir toplumun zihinsel olarak tükenmişliğinin en çarpıcı alametlerinden biri, şimdiye baktığında geçmişini göremeyip geçmişine baktığında sadece şimdiyi görebilmesidir.
Türkiye’nin son yüzyılında yaşanan gelişmeler, bir zamanların görkemli isimlerini ve devasa düşünce ekollerini unutturdu. Klasik İslam mirasının yüksek seviyede tahsil edilmesi amaçlanan kurumlarda bile ancak lisansüstü seviyede tanınabilir hale getirdi. Bir zamanlar sadece Anadolu’da değil Balkanlardan Hind Alt kıtasına kadar İslam coğrafyasında Fahreddin er-Râzî, Seyyid Şerif el-Cürcânî, Sadeddin et-Teftazânî, Molla Fenârî gibi düşünürlerin adını duymadan ve görüşlerini bilmeden medreseden mezun olmak imkânsızdı. Son yüzyılda bu isimler önce sıradanlaştı, sonra sırlandı, ardından da sırlandıkları camlar, arkasını hiç göstermeyen ve bakanın sadece kendisini görebildiği aynalara dönüştü. Herhalde bir toplumun zihinsel olarak tükenmişliğinin en çarpıcı alametlerinden biri, şimdiye baktığında geçmişini göremeyip geçmişine baktığında sadece şimdiyi görebilmesidir. Bu sebeple Türkiye’de özellikle son yıllarda sık sık kullanılan Anadolu irfanı tabiri, bileşenlerinden önemli ölçüde arındırılmış, yüzeysel tasavvufî çağrışımlara sahip, herhangi bir olay karşısında sağduyulu davranmaktan öte bir derinliği içermeyen bir terkibe dönüşmüş durumdadır. Hatırlayalım, neydi Anadolu irfanı!
Anadolu’nun İslamlaşması Selçuklularla başladı, Osmanlılarla kalıcı hale geldi. Müslümanlar Anadolu’ya Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) yaşadığı döneme tekâbül eden on birinci yüzyılda yerleşmeye başladılar. Bilhassa on ikinci yüzyılın ikinci yarısı ile on üçüncü yüzyılın ilk çeyreğinde Anadolu Selçuklular Konya, Sivas ve Erzurum, Ahlat ve Malatya gibi şehirleri cazibe merkezlerine dönüştürdüler. Osmanlılarla birlikte eski bilim merkezlerine Bursa, Edirne gibi şehirlerin yanı sıra asıl merkez olarak İstanbul eklendi. Yani Anadolu, İslam düşüncesinin müteahhirûn dönemi, ikinci klasik dönemi veya yenilenme dönemi olarak adlandırılan bir evrede İslamlaştı ve çeşitli düşünce ekollerinin buluştuğu, yarıştığı ve etkileştiği bir merkez haline geldi.
Bu ekollerin ilki, sözü edilen dönemlerde sadece Anadolu coğrafyasını değil, bütün İslam coğrafyasını derinden etkileyen Fahreddîn er-Râzî (ö. 606/1209) ekolüdür. Gazzâlî sonrasındaki kelam ve felsefe okullarının kurucu düşünürü olarak Fahreddîn er-Râzî, İslam’da nazarî düşünce geleneklerinin buluştuğu şahsiyettir. Onun eserleri, hem Eşarîlik ve Mutezile gibi kelam geleneğinde hem de İbn Sînâ’da yüksek ifadesini bulan felsefe geleneğinde ileri sürülen görüşlerin gerekçeleriyle birlikte ortaya konulduğu, yeniden düzenlendiği ve karşılaştırmalı bir okumaya tabi tutulduğu eleştirel metinlerdir. On üçüncü yüzyıl ve sonrasında yazılan ve on dokuzuncu yüzyıla kadar İslam dünyasında kelamî ve felsefî düşünceye kaynaklık eden bütün temel eserler, Râzî’nin talebeleri ve takipçileri tarafından onun eleştirel yöntemi esas alınarak yazılmıştır.
Gazzâlî sonrasındaki kelam ve felsefe okullarının kurucu düşünürü olarak Fahreddîn er-Râzî, İslam’da nazarî düşünce geleneklerinin buluştuğu şahsiyettir.
Esîrüddîn el-Ebherî, Nasîruddîn et-Tûsî, Sirâcüddîn el-Urmevî, Kâtibî Kazvînî, Kutbüddîn er-Râzî, Adudiddîn el-Îcî, Sadeddîn et-Teftazânî, Seyyid Şerîf el-Cürcânî gibi Selçuklu’nun son dönemlerinden itibaren medrese geleneğine damgasını vuran tüm isimlerin eserleri, Râzî’nin eserlerinin türevleridir. Burada sadece Osmanlı döneminde üst düzey kelam ve felsefe metinleri olarak Şerhu’l-Mevâkıf, Şerhu’l-Makâsıd ve el-Muhâkemât’ın yazarlarının yalnızca icazet silsilelerinin değil, yöntem, tertip ve tasniflerinin de Fahreddîn er-Râzî’ye dayandığını hatırlamak yeterlidir. Râzî geleneği, sadece kelam ve felsefede değil aynı zamanda mantık, cedel, dilbilimleri ve fıkıh usulü gibi yöntem disiplinlerinde hâkim tavır haline gelmiş ve bu gelenek içinde yetişen düşünürlerin yöntem disiplinleri hakkındaki eserleri sonraki yüzyıllara damgasını vurmuştur.
Selçuklular, Memlüklüler, Timurlular ve nihayet Osmanlılar, yönetici sınıfın Türk olduğu hanedanlıklardı. Bunlar arasında önceleri Selçuklu, yaklaşık üç yüz yıl doğu İslam coğrafyasının kâhir ekseriyetini birleştirdi. Daha sonra Osmanlılar, Batı İslam dünyasının da ana merkezlerini kuşatan büyük bir İslam devleti kurmayı ve uzun süre ayakta kalmayı başardılar. Türk olan bu iki devlet, her ne kadar milliyet esasına dayanan bir devlet olmasa da neşet ettiği Türkistan ve Mâverâünnehir bölgesinin âlim ve düşünürlerini Irak, Suriye, Mısır, Anadolu ve Balkanlara taşıdılar. Mâverâünnehir bölgesi ise Hanefî fıkhı ve usulü ile Mâturîdî kelamının hâkim olduğu bölgelerdi. Sadrüşşeria, Teftâzânî ve Cürcânî gibi büyük usul ve kelam âlimleri, Mâverâünnehir ve Türkistan’daki Hanefî okulunu, İslam dünyasının diğer bölgelerinde gelişen düşünce akımlarının görüşlerini de dikkate alarak yenilemeyi başardı.
Türk hanedanlıklarla birlikte bu bölgelerde gelişen usul ve kelam birikimi, Anadolu ve Balkanlara taşındı. Bu sebeple Osmanlı medreselerinde başlangıçta meşhur Mâturîdî âlimi Ömer en-Nesefî’nin Akâid’ine Teftazânî’nin yazdığı şerh üzerine kaleme alınan hâşiyelerle, sonrasında ise müstakil teliflerle hatırı sayılır bir Mâturîdî kelamı edebiyatı oluştu. Diğer yandan Sadrüşşeria’nın Telvih’i üzerine çalışmaların kesintisiz devam etmesi sayesinde doğu İslam dünyasında gelişen usul geleneği, Anadolu’da yeniden üretilmeye devam etti. Böylece Türk hanedanlıklar sadece Türk törelerinin pratik uygulamasını Anadolu ve ötesine taşınmakla kalmadılar, aynı zamanda Türk bölgelerinde gelişen fıkıh, usul ve kelam birikimini de Anadolu ve ötesine taşıyarak merkezi İstanbul olan yeni bir medrese geleneğine hayat verdiler.
Anadolu on üçüncü yüzyıldan itibaren kelam ve felsefe geleneklerinin yanı sıra tasavvuf geleneklerinin de temerküz ettiği bir merkeze dönüştü. Bu defa, öncekilerden farklı olarak bir ucu Endülüs’e diğer ucu Hindistan’a uzanan yeni tasavvuf akımının merkezi haline gelmeye başladı. Endülüs’ün Mürsiye kentinden çıkıp Mısır, Hicaz ve Şam beldelerinden geçerek Anadolu’ya kadar gelen İbnü’l-Arabî, kelam ve felsefe geleneklerini tasavvuf geleneğinin temel kabulleri doğrultusunda yeniden yorumlandığı büyük bir metafizik öğreti geliştirdi: Vahdet-i vücûd. İslam metafizik geleneklerinin son büyük teorisi olan bu düşünce, henüz İbnü’l-Arabî hayattayken tasavvuf çevrelerini etkilemeye başlamıştı.
Ama İbnü’l-Arabî’nin doğu İslam dünyasına gelip Anadolu ve Şam’da misafir edilmesi, büyük takipçilerinin de Anadolu beldelerinde yetişmesine sebep oldu. İbnü’l-Arabî’nin Anadolu’ya gelişi, Konya’nın on üçüncü yüzyılda İslam dünyasının düşünen zihninin iki önemli merkezinden biri olduğu döneme tekabül eder. Nitekim onun en büyük takipçisi ve aynı zamanda tecrübelerine ortak kabul edilen Sadreddîn el-Konevî’nin Konya’da bulunduğu sırada şehir aynı zamanda biri Belh kökenli mutasavvıf, diğeri Azerbaycan kökenli Râzî geleneği mensubu iki büyük düşünüre de ev sahipliği yapıyordu: Mevlânâ ve Siraceddîn el-Urmevî. Yani İbnü’l-Arabî düşüncesinin Anadolu’ya gelişinden önce bu topraklarda Türkistan ve Maverâünnehir bölgelerinden gelen güçlü bir tasavvuf geleneği vardı.
Bu gelenek, Yusuf Hemedânî, Ahmed Yesevî ve Abdülhâlık Gücdüvânî gibi melâmet neşvesi taşıyan ama medrese geleneğinde de eğitim görmüş büyük pîrlerin öncülüğünde şekillenmişti. İbnü’l-Arabî’nin bir yandan melamet tavrını ilâhî isimlerin yeni bir yorumuyla teorileştiren, diğer yandan Mutezile, Eşarîlik ve Meşşâîliğin bilgi ve varlık tartışmalarını bu teorinin bir parçasına dönüştüren yeni yorumu, Anadolu’daki tasavvuf hareketlerinin kendisini hem anlayabileceği hem de ifade edebileceği bir büyük teoriye dönüştü.
- Bu sebeple Konevî, Davud el-Kayserî, Molla Fenarî gibi İbnü’l-Arabî’nin bütün dönemleri etkileyen büyük takipçilerinin önemli bir kısmı Anadolu’da yetişti ve Anadolu’da İslam tasavvuf geleneklerinin bütünüyle ilgili ve tamamını yorumlama gücüne sahip bir tasavvuf anlayışı gelişti.
Bir yandan tarikatlarla bu anlayışın sürekliliği sağlanırken diğer yandan medrese tahsili görmüş ulema içinde vahdet-i vücûd taraftarlarının çıkması, tekkelere mürid terbiyesinin yanı sıra teorik düşüncenin çeşitli üsluplarda yeniden üretilebildiği okullara dönüşme imkânı verdi. Böylece hicrî ilk üç yüz yılın tasavvufî tavırları, büyük bir anlatının parçası olarak çeşitli mecralarda varlığını devam ettirme ve yeniden yorumlanma imkânına kavuştu.
İşte bir zamanlar Anadolu’daki irfan, İslam geleneğinin bütününü kuşatan, aktaran ve yeniden yorumlayabilen bir düşünceler manzumesiden oluşuyordu. Bu manzume, Râzî geleneği, Hanefî-Mâturîdî geleneği, Türkistân ve Mâverâünnehir tasavvufu ve İbnü’l-Arabî geleneği olmak üzere dört temel bileşene sahipti ve bütün bu ekoller, karşılıklı etkileşim içindeydi. Osmanlının cihan hâkimiyeti mefkûresi de güçlü ve zayıf yanlarıyla böylesi bir nazarî düşünce birikimi üzerine kurulmuştu. Şimdi elimizde kala kala teoriden yoksun sağduyulu tepkiler kaldı. Eskileri uzaktan uzağa seviyoruz ama emek vermiyoruz. Emeksiz sevgi ise kördür, ne sevgiliyi tanımayı ne de ona kavuşmayı sağlar. Hele hele yeni bir zihinsel hamlenin dayanağı olması hiç düşünülemez. İrfanı bilgiye dönüştürmeyi ve geleneği bugüne getirmeyi ertelemekten vazgeçmek gerekir. Hz. Peygamber (s) bir hadisinde “Erteleyenler helak oldu” buyurmuştur.