İran'da CIA liderliğinde bir darbe: Ajax Operasyonu

Ağustos 1953'te, CIA destekli bir darbe İran başbakanını devirdi ve 1979 İslam Devrimi'nden önce 25 yıldan fazla bir süre boyunca Şah Muhammed Rızâ Pehlevî'nin yönetimini pekiştirdi.

• Ordu ve güvenlik güçlerinin müttefik üyeleri tarafından gerçekleştirilen darbe, dönemin Başbakanı Muhammed Musaddık'ın ülkenin petrol endüstrisini kamulaştırmasının ardından geldi.

O zamanlar İran'ın Abadan rafinerisi dünyanın en büyüğüydü ve erişimini yeniden kazanmak için yapılan darbeyi destekleyen Britanya için önemli bir tedarik kaynağıydı.

• Milyonlarca dolarlık rüşvet, silah ve diğer teşviklerle darbeyi ileriye taşıyan Amerikalılar için darbe, o zamanlar Washington'un Sovyetler Birliği'nin Ortadoğu'ya yönelik herhangi bir genişlemesini durdurmak için en iyi şans olarak gördüğü şeyi temsil ediyordu.

Darbe zamanında kamuoyunun CIA'in darbedeki rolü hakkında hiçbir fikri yoktu. Sonraki yıllarda bu durum değişti. Eski ABD Başkanı Theodore Roosevelt'in torunu Kermit Roosevelt Jr., İran'daki CIA komplosunu yönetti ve daha sonra bununla ilgili bir kitap bile yayınladı.

Darbedeki Amerikan eli, Şah'ı devirenlerin düşmanlığını besledi ve o günden bu yana geçen yıllarda ABD, bu konuyla ilgili hükûmet dosyalarındaki ayrıntıların gizliliğini kaldırmaktan kaçındı.

• ABD Dışişleri Bakanlığı 2017 yılında, bir zamanlar resmî tarihinden silinen darbenin ayrıntılarını içeren yaklaşık 1000 sayfalık arşiv belgesini sessizce yayınladı, ancak darbenin bazı yönleri bugüne kadar gizli kaldı.

Bu, CIA’nın 1953’te İran Başbakanı Muhammed Musaddık’ın devrilmesinde oynadığı rolü ilk kez bütün ayrıntılarıyla ortaya koyuyordu.

• Soğuk Savaş şartlarında, İran’ın Sovyetler Birliği'ne yaklaşacağından endişelenen ABD ve İngiltere, Musaddık’ın görevden uzaklaştırılmasına karar verdi.

Böylece 15 Ağustos 1953’te, ABD’nin İran’daki uzantılarının kalkıştığı darbe girişimi Musaddık tarafından bastırıldı. Darbenin planlayıcısı General Fazlullah Zahedî ortalıktan kaybolurken, Şah Muhammed Rızâ Pehlevî de Roma’ya gitti fakat CIA’nın Tahran Şefi Kermit Roosevelt vazgeçmedi.

19 Ağustos’ta, Musaddık’ın yönetemediği bir anarşi ortamına dönüşen ülkede Musaddık başbakanlık koltuğundan indirilerek ev hapsine alındı. Böylece Şah da ülkesine döndü ve tahtına oturdu.

İran başbakanının CIA tarafından düzenlenen bir darbeyle devrilmesinden 70 yıl sonra, ABD ile gerilim yüksek kalırken, bu mirasın İslam Cumhuriyeti için mirası hem tartışmalı hem de karmaşık olmaya devam ediyor.

İran devlet televizyonu, İran tarafından Batı emperyalizminin bir sembolü olarak vurgulanan ve Amerika'nın Sovyetler Birliği'ne yönelme olasılığı ve İran ham petrolünün kaybı konusundaki korkuları nedeniyle Başbakan Muhammed Musaddık'ı görevden alan darbeyi, Amerika'ya güvenilemeyeceğini gösteren bölümlerle tekrar tekrar yayınlıyor.

• Ağustos 1953 darbesi, Komünistlerin ülke içinde kışkırtması nedeniyle ABD'nin Sovyetler Birliği'nin İran'ın bir parçasını giderek daha fazla istediği yönündeki korkularından kaynaklandı.

Bunun zemini kısmen, daha önce Musaddık tarafından millîleştirilen İran petrol endüstrisine erişimi geri almak isteyen İngilizler tarafından atılmıştı.

Başlangıçta başarısız gibi görünse de darbe Musaddık'ı devirdi ve Şah Muhammed Rızâ Pehlevî'nin gücünü pekiştirdi.

• Âyetullah Ruhullah Humeynî'nin bir “kurtarıcı” olarak ortaya çıkmasında ve her kesimin desteğini kazanmasında, bu arka planın büyük etkisi vardı.

Kaynak: Associated Press