Mértola (Mirtüle), Portekiz’in güneydoğusunda, Guadiana Nehri’nin kıyısında yer alan stratejik bir kasaba olarak tarih boyunca farklı medeniyetlerin etkisi altında kaldı.

Fenikeliler, Romalılar ve Vizigotlar bu bölgeye hâkim olmuş, ancak Mértola’nın tarihindeki en derin izleri Müslümanlar bırakmıştı.

8. yüzyılda Müslüman orduları İber Yarımadası’nı fethederek bölgenin büyük bir kısmını ele geçirdi. Mértola, bu süreçte Endülüs’ün önemli bir parçası haline geldi ve ticarî, kültürel ve bilimsel faaliyetlerin merkezlerinden biri oldu.

Müslümanlar, Mértola’yı sadece askerî bir garnizon olarak kullanmadı, aynı zamanda burayı bir kültür ve ticaret merkezi haline getirdi. Kasaba, Guadiana Nehri sayesinde Akdeniz ticaretine açılan bir kapı oldu. Müslüman tüccarlar; buradan Kuzey Afrika, Ortadoğu ve Avrupa’nın diğer bölgeleriyle bağlantı kurdu. İpek, baharat, seramik ve metal işçiliği gibi ürünler Mértola limanı aracılığıyla farklı coğrafyalara taşındı. Bu ekonomik canlılık, kasabanın büyümesine ve gelişmesine olanak sağladı.

Müslümanlar, Mértola’da tarım ve su yönetimi konusunda büyük ilerlemeler kaydetti. Sulama sistemleri geliştirildi ve yeni tarım teknikleri uygulandı. Bu sayede, bölgedeki verimlilik arttı ve halkın refah seviyesi yükseldi.

• Müslüman mimarisi kasabanın çehresini değiştirdi. Caminin inşası, medreseler, hamamlar ve pazar yerleri, İslâm kültürünün Mértola’daki izlerini oluşturdu. Bugün bile kasabanın dar sokaklarında, beyaz badanalı evlerinde ve taş yapılarında İslâm etkisi hissedilmektedir.

Mértola’daki cami, Müslümanların bölgedeki varlığının en önemli sembollerinden biri haline gelmişti. 12. yüzyılda inşa edilen bu cami, Endülüs mimarisinin karakteristik özelliklerini taşıyordu. İslâm dünyasındaki diğer ibadet yerlerinde olduğu gibi, burada da mihrap ve minber dikkatle tasarlandı. Caminin süslemelerinde geometrik desenler ve Kufi hat sanatı kullanıldı.

• Reconquista döneminde Hristiyanlar kasabayı ele geçirdiğinde Mértola’daki cami bir kiliseye dönüştürüldü. Bugün Nossa Senhora da Assunção Kilisesi olarak bilinen bu yapı, Portekiz’de en iyi korunmuş cami-kilise dönüşümlerinden biri olarak kabul edilmektedir.

Müslüman Mértola, sadece ticaret ve mimari alanında değil, aynı zamanda bilim ve sanat açısından da önemli bir merkezdi. Endülüs’ün diğer şehirlerinde olduğu gibi, burada da matematik, astronomi, tıp ve felsefe gibi alanlarda çalışmalar yapıldı. Mértola, Bağdat ve Kurtuba gibi ilim merkezleriyle bağlantı kurarak bilgi alışverişinde bulundu. Yerel âlimler, Endülüs’ün büyük düşünürlerinden etkilenerek bilimsel ve entelektüel bir ortam oluşturdu.

Müslümanların Mértola’daki hâkimiyeti yaklaşık dört yüzyıl sürdü.

Ancak, 12. yüzyıldan itibaren Reconquista hareketi hız kazandı ve Portekiz Krallığı, İber Yarımadası’ndaki Müslüman topraklarını ele geçirmeye başladı. 1238 yılında Mértola, Portekizli şövalyeler tarafından alındı. Müslüman nüfusun büyük bir kısmı ya göç etti ya da Hristiyan idaresi altında yaşamaya devam etti. Bu süreçte, birçok cami kiliseye çevrildi, İslâmî yapılar farklı amaçlarla kullanılmaya başlandı ve Müslüman kültürel mirasının bazı unsurları zamanla yok oldu.

• Mértola’nın İslâm tarihindeki önemi, 20. yüzyılın sonlarına kadar büyük ölçüde unutulmuştu. Ancak, 1977 yılında kasabanın sokaklarında oynayan çocuklar tarafından bulunan kırmızı seramik parçaları, bölgenin İslâmî geçmişine yeniden dikkat çekti.

Bu keşif, Lizbon Üniversitesi’nden arkeolog Claudio Torres’in ilgisini çekti ve bölgede kapsamlı kazılar başlatıldı. Torres ve ekibi, Mértola’nın Müslüman dönemine ait birçok arkeolojik kalıntıyı gün yüzüne çıkardı.

Kazılar sırasında, seramikler, metal objeler, süs eşyaları ve mimarî yapılar keşfedildi. Bu buluntular, Müslümanların bölgedeki günlük yaşamlarına dair önemli ipuçları sundu. Özellikle seramiklerde kullanılan motifler ve Arapça yazıtlar, Mértola’nın bir zamanlar İslâm dünyasıyla güçlü kültürel bağlara sahip olduğunu gösterdi. Bu keşifler, kasabanın tarihine yönelik ilgiyi artırdı ve yerel halkın geçmişiyle yeniden bağ kurmasını sağladı.

Bugün, Mértola bir açık hava müzesi niteliğinde bir kasaba olarak kabul edilmektedir.

Yerel yönetim ve arkeologlar, Müslüman mirasını koruma altına almak için çeşitli projeler yürüttü. Kasabada, İslâm tarihiyle ilgili 14 farklı müze açıldı ve her yıl düzenlenen Mértola İslâm Festivali ile bu kültürel miras yaşatılmaya çalışıldı. Ayrıca, Mértola’nın UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne alınması için 2017 yılında başvuruda bulunuldu.

Mértola’nın Müslüman geçmişi, Portekiz’in genel tarihine kıyasla daha az bilinse de, bölgenin kültürel kimliğinin ayrılmaz bir parçası olmuştur. Günümüzde turistler, kasabanın sokaklarında dolaşırken İslâm mimarisinin izlerini görebilmekte ve müzelerde sergilenen eserler aracılığıyla Müslüman Mértola’nın hikâyesini öğrenebilmektedir.

Mértola’nın tarihi, farklı medeniyetlerin bir arada nasıl var olabileceğini ve birbirlerinden nasıl etkilendiklerini gösteren önemli bir örnektir. Müslümanların buradaki varlığı, yalnızca fetih ve yönetim ile sınırlı kalmamış, aynı zamanda bilgi, sanat ve ticaret açısından da bölgeye büyük katkılar sağlamıştır. Günümüzde, Mértola’nın Müslüman geçmişi, yalnızca tarihçiler için değil, aynı zamanda kültürel mirasa ilgi duyan herkes için önemli bir keşif alanı olmaya devam etmektedir.