Doğduğu toprakların yabancısı bir adam: Nuri Said

Nuri Sid, 1888 yılında o zamanlar Osmanlı hakimiyetinde bulunan Bağdat’ta Sünni bir ailede dünyaya geldi. Henüz erken yaşta askerî okulda eğitim görmek için İstanbul’a gitti. Eğitimini tamamlamasının ardından Osmanlı ordusuna subay olarak katılan Nuri Sid, 1911’de İtalyan işgaline karşı Trablusgarp’a gönderilen subaylar arasında yer aldı.

I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı saflarında savaşırken İngiliz ordusu tarafından esir alınan Nuri Sid için hayatının kırılma noktalarından biri şüphesiz ki bu olaydı.

Esir bulunduğu sürede Arap milliyetçiliği fikrini benimseyen Sid, çok geçmeden 1916 yılında İngiltere’nin destekleriyle Osmanlı’ya karşı girişilen Arap isyanının başında bulunan Haşimi ailesinin üçüncü oğlu Faysal’ın ordusuna katıldı. Nuri Sid, bu tarihten Faysal’ın ölümüne kadar geçen sürede onun en güvendiği adamlardan biri olmayı başardı. Nitekim I. Dünya Savaşı’nın sonlanmasıyla birlikte paylaşılan topraklarda Faysal Şam merkezli Suriye Krallığı’nı kurduğunda Nuri Sid yanı başındaki kişilerden biriydi. Her ne kadar aynı yıl içinde Fransızların bölgeyi işgaliyle devlet aylarla ifade edilecek kısalıkta bir ömre sahip olmuş olsa da Faysal’a sonrasında İngilizler tarafından sunulan Irak Krallığı, Nuri Sid için de yeni kapıların açıldığı anlamına geliyordu.

1921 yılında Irak tahtına oturan Faysal, en güvendiği adamlarından Nuri Sid’e de Irak ordusunu ve kolluk kuvvetini kurmada önemli görevler verdi. Nuri Sid ise bu görevleri asker ve polisin içine kendi adamlarını yerleştirme fırsatı olarak gördü ve bu sayede ilerleyen dönemde daha da güçlendireceği siyasî nüfuzu için sağlam bir zemin hazırlamış oldu.

• Nuri Sid 1930’da başbakan olduğunda ise artık sadece Kral Faysal’ın güvenilir bir adamı değil, İngilizlerin Irak’a uzanan koluydu. Nitekim Arabistanlı Lawrence olarak da bilinen ve Osmanlı’ya karşı düzenlenen Arap Ayaklanması’nda da önemli roller üstlenen İngiliz diplomat Thomas Edward Lawrence ile kurduğu yakın ilişkiler de bunun bir göstergesiydi.

Bununla birlikte Sid’in başbakan olmasının hemen ardından imzaladığı Anglo-Irak Antlaşması da bir diğer dikkat çeken nokta oldu. 1930 yılında imzalanan antlaşma, her ne kadar Irak’a görünüşte bağımsızlığa giden yolu açsa da antlaşmanın İngiltere’ye Irak’ı bir üs olarak kullanma hakkını tanıması ve Irak petrolleri üzerindeki İngiliz kontrolüne meşruiyet kazandırması Irak’ın İngiltere’ye bağımlılığını devam ettirmesine sebep oldu.

1932 yılına gelindiğinde Nuri Sid, görev süresince yaptıkları nedeniyle gözden düştü ve Kral Faysal tarafından başbakanlık görevinden alındı. Ancak 1933’te Kral Faysal’ın İsviçre’deki ani ölümü, askeriye üzerindeki gücünü hala elinde tutan ve koyu bir İngiliz yanlısı olan Nuri Sid’in Irak siyasetine girişine olanak sağladı. Nuri Sid İngiltere için bölgede bulunabilecek en uygun iş birlikçilerdendi ve nitekim Kral Gazi b. Faysal’a yapılan baskılar sonucu Dışişleri Bakanlığı görevine atandı.

Ancak bunun bir sonucu olarak Nuri Sid’in İngilizlerle bulunan yakın bağları onu halkın özellikle de Arap milliyetçilerinin gözünde bir nefret objesi haline getirdi.

1936 yılında ise Irak tarihinin ilk darbesi olan Bekir Sıdkı darbesi gerçekleştiğinde Nuri Sid İngiliz Büyükelçiliği’ne sığınarak Mısır’a kaçırıldı. Daha sonra ise Irak’ın İngiltere büyükelçisi olarak atandı. Ancak Nuri Sid bu dönemde boş durmayarak Irak siyasetine dönüş için birçok gizli görüşme yaptı. 1937 yılında darbeci General Bekir Sıdkı’nın öldürülmesiyle hızlanan çalışmalar, 1938 yılının sonunda meyvesini verdi ve Nuri Sid yeniden başbakanlık koltuğuna oturdu. Nuri Sid’in koltuğa oturmasından kısa bir süre sonra ise Kral Gazi b. Faysal, 4 Nisan 1939 günü kendi sürdüğü spor arabayla kaza yapması sonucu vefat etti. Ancak birçoklarına göre bu sadece bir kaza değildi ve Nuri Sid’in bu ölümde parmağının olmasından şüpheleniliyordu.

• Merhum Kral Gazi’nin tek oğlunun bulunması ve onun da sadece 4 yaşında olması nedeniyle kralın ölümünün ardından yönetimin, Nuri Sid ve Kral naibi Prens Abdülillah’ın eline geçecek olması bu şüpheleri makul bir zemine oturtuyordu. Bu nedenle Nuri Sid hükümetine karşı var olan muhalif sesler daha da kuvvetlendi ve 1941 yılında zirveye ulaştı.

Kendilerine Altın Meydan adını veren bir grup milliyetçi subay, Raşid Ali Geylani önderliğinde yapılan askerî bir darbeyle yönetime el koydu. Darbenin ardından Nuri Sid ve Prens Abdülillah, bir diğer Haşimi Krallığı olan Ürdün’e kaçtı ve burada Kral Abdullah’ın misafiri olarak ağırlandı.

Irak’taki milliyetçi hükümetten rahatsız olan İngiltere ise tepkisini çabuk ve sert bir şekilde göstererek ülkenin işgaline yeniden başladı. Cereyan eden savaş, II. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar sürdü. Sonucundaysa tüm Irak işgal edildi ve Raşid Ali hükümeti yurt dışına kaçtı. İngiltere’nin kontrolü ele almasının hemen ardından Nuri Sid ve Prens Abdülillah yeniden ülkeye döndü. Nuri Sid işgal öncesinde olduğu gibi başbakanlık koltuğunu devraldı. 1945 yılından 1958 yılına kadar genellikle Nuri Sid’in başbakanlık görevini üstlendiği 24 farklı hükümet kuruldu.

1958 yılı 14 Temmuz günü ise Hür Subaylar adındaki askerî bir grup, Irak tarihini kökünden değiştirecek darbeyi gerçekleştirerek ülkedeki monarşi yönetimini sonlandırıp cumhuriyeti getirildi.

• Darbeden bir sonraki gün ise Nuri Sid kadın kılığına girerek daha önce iki defa yapmış olduğu gibi ülkeden kaçmaya çalıştı ancak çekirge üçüncü defa zıplayamadı ve darbeci askerler tarafından yakalandı. Kurşuna dizilerek öldürülmesinin ardından gömülen Nuri Sid’e halkın duyduğu kin ve öfke bununla dinmedi. Gözü dönmüş kalabalık Nuri Sid’in cansız bedenini mezarından çıkardı, cesedi tanınmaz hale gelene kadar Bağdat sokaklarında araba arkasına bağlayarak yerlerde sürükledi ve ibret vesikası olarak bir direğe asıldı.

Doğduğu şehrin sokaklarında, kendi halkı tarafından acımasızca katledilen Nuri Sid; ölümüyle insanlığın ilk zamanlarından itibaren kavganın göbeği olmuş bu coğrafyada, kavgadaki tarafını yanlış seçen herkesin muhtemel sonuna ilişkin dehşet verici bir örnek teşkil etti.