Kazak millî hareketi: Alaş Orda

Alaş Orda, 1917 Sovyet Rus Devrimi'ni takip eden günlerde çekirdek kadrosunu Kazak gazetesi etrafında toplanan Kazak aydınlarının oluşturduğu millî bir hareket ve bu hareketin kurduğu millî muhtar bir hükümettir.

Alaş hareketi, A. Bökeyhanov, A. Baytursunov, M. Dulatov, H. Dosmuhamedov, J. Dosmuhamedov, İ. Jaynakov, B. Alibekov, A. Turlubayev, gibi isimler öncülüğünde Şubat 1917 Rus Devrimi'ni müteakip Kazakların yaşadıkları bölgelerde teşkilatlanarak I. Genel Kazak Kurultayı'nı toplamış ve burada alınan kararla Alaş Partisi kurulmuştur.

Bundan kısa bir süre sonra Alaş Partisi'nin organize ettiği II. Genel Kazak Kurultayı'nda ise Alaş Orda Muhtar Hükümeti ilan edilmiştir. A. Sıdıkov öncülüğünde Bişkek merkezli Kuzey Kırgızistan'da da teşkilatlanan ve Başkurt Millî Hareketiyle yakın ilişki içerisinde bulunan Alaş Orda, 1917 Ekim Devrimi'yle başlayan Rus İç Savaşı'nda Kızıllara (Bolşevik Sovyetler) karşı Çarlık yanlısı Beyazlar yanında mücadele vermiştir. Ancak İç Savaşı Kızılların kazanmasıyla Sovyetlere katılmak durumunda kalmıştır.

XIX. yüzyılın ilk yarısında Kazak Hanlığı'nın bütünüyle ortadan kaldırılmasından sonraki süreçte, yeni bir devlet kurmak için girişilen bu teşebbüs, başta maddi imkansızlıklar, sosyo-ekonomik çöküntü ve Sovyet ideolojisinin halk arasında yarattığı etki olmak üzere pek çok sebepten başarısız olmuştur.

Rusların engellemelerine rağmen Kazak Alaş Orda üyeleri Türk dünyası üzerinde planlanan oyunları bozmak için millî ve birleştirici bir yol izler. Türk coğrafyasından aydınlar, sadece söylem düzeyinde bir ortaklıktan ziyade eylem düzeyinde müşterek bir yol haritası izlemeyi amaçlar. Bu sebeple millî benliğin korunmasında en önemli unsurlardan biri olan dil üzerinde önemle dururlar. Bu aydınlar, yerelde boyların kendi şive ve lehçelerini korumaları, genelde ise bütün Türk dünyasının ortak bir dil belirlemesini amaçlamaktadır. Bu ortak dil vurgusunu eserlerinde sıkça dile getirir.

Alaş Orda dönemi Millî Marşı da bu amaca hizmet eden, yerelde kendi kültürünün öğelerinden vazgeçmeden, tüm Türk dünyasını kapsayan, birlik olmaya çağıran zengin bir muhtevaya sahiptir. Jusıpbek Aymaıtov’un yazmış olduğu Alaş Orda Millî Marşı, ‘Arğı atam er Türik’ (Ecdadımın kökü kahraman Türk) dizesiyle başlayan şiir, baştan sona Türklük vurgusu yapar.

• Ecdadımın kökü kahraman Türk,
• Kazak halkıyız biz.
• Heybetli dağ, ihtişamlı göl,
• Sarı arka yerlisiyiz biz.

Marşın yedinci dörtlüğünde de aynı şekilde, kahraman Türk’ün ezelden beri verdiği mücadelenin derin mazisine atıfta bulunur. Atıfta bulunulan mazi üzerinden ‘Türk’ ortak adının geçmiş zamanlardan beri kullanılageldiği de dikkatlere sunulur:

• Ezelden beri Kahraman Türk(üz),
• Okla delinmiş vücudumuz,
• Tereddüt edip hiçbir düşmandan
• Korkup kaçmamıştır yüzümüz.

Alaş ve Türkistan muhtariyetleri 1918 yılı başlarında Bolşevikler tarafından ortadan kaldırıldılar. Böylece Türkistan halklarının siyasî alandaki millî mücadelesi bastırılmış oldu. Bu gelişmeyle siyasî mücadele bitmiş olmakla birlikte, silahlı mücadele Basmacılar Hareketi olarak 1924 yılına kadar devam etmiştir.

Rusya’da 1917 Şubat İhtilali’yle Çarlık yönetimin yıkılması, Türkistan Türk halklarına millî devletlerini kurma yolunda önemli fırsatlar sundu. Ancak, birkaç ay sonra, 1917 Ekim’inde meydana gelen Bolşevik Devrimi bu fırsatları yok etti. Türkistan’da kurulan Türkistan Muhtar Hükümeti ve Alaş Orda Hükümeti lağvedildi.

Kazak aydınları Ekim Devrimi’nden çok önce geleceğe yönelik millî bir siyasî oluşumun nasıl olması gerektiği konusunda fikir temelli çalışmalar yapmışlardır. Bu düşünceler 1917 Şubat İhtilali'nden sonra somutlaşmaya başlamış ve Alaş Orda Hareketi’nin önde gelen üyeleri tarafından bir parti program taslağı olarak Kazak gazetesinde yayınlanmıştır.

Bu programın en önemli maddeleri şunlardır:

I. Devlet Düzeni: Rusya, demokratik federatif cumhuriyet olmalıdır. Federatif cumhuriyete katılan her devlet içişlerini kendi yönetecek, fakat diğer devletlerle uyumlu olacak.

II. Mahallî Özgürlük: Kazakların yaşadığı vilayetlerin birleşmesinden oluşan Kazak muhtariyeti Rusya Federatif Cumhuriyeti’nin bir üyesidir. Alaş Partisi haktan yana, zayıflara yardımcı ve zalimlere düşmandır.

III. Temel Hukuk: Rusya Cumhuriyeti’nde din ve ırk ayrımı yapmadan erkek-kadın herkes eşit olmalıdır. Toplantı düzenleme, dernek kurma, fikrini açıklama, gazete yayınlama ve kitap basmaya özgürlük verilmelidir.

IV. Din: Din ve devlet işleri birbirinden ayrılmalıdır. Her dine eşit haklar verilmelidir. Kazakların kendi müftülüklerinin [Diyanet İşleri Başkanlığı] olması.

V. Hükümet ve Yargı: Her halkın hükümeti ile yargısı kendi yaşam ve geleneklerine göre şekillenmelidir. Yöneticiler ve hâkimler yerli halkın dilini bilmelidir… Kazakların çoğunluk olduğu yerlerde yargı dili Kazakça olmalıdır.

VI. Milli Savunma: Millî savunma için asker bugünkü gibi olmamalıdır. Askerlik çağına gelen gençler kendi bölgesinde eğitilmeli ve kendi bölgesinde askerlik hizmetini ifa etmelidir… Askerlik görevini Kazaklar süvari olarak yapmalıdır.

VII. Vergi: Durumuna ve gelirine göre, zenginden çok, yoksuldan az ve adilce alınmalıdır.

VIII. İşçiler: İşçiler kanunun koruması altında olmalıdır. Alaş Partisi işçilerle ilgili olarak sosyal demokratların Menşevik grubunun programını kabul eder.

IX. Eğitim ve Bilim: Eğitim kurumlarının kapıları herkese açık ve ücretsiz olmalıdır; halkın her kesime okul yaygınlaştırılmalı; ilkokullarda eğitim ana dilde olmalı; Kazakça ortaokul ve üniversite açılmalı; eğitim kendi içinde özerk olmalıdır; Hükümet eğitime karışmamalı…

X. Toprak Meselesi: Kurucu Meclis anayasa hazırlarken toprak paylaşımında yerli halka öncelik verilsin denilmeli; Kazaklar toprak hisselerini bulundukları bölgeden alıp yerleşene kadar, Kazak topraklarına göçmen Rus köylüleri getirilmemeli, önceden alınmış yerlerin Rus köylüleri yerleşmemiş olanları Kazaklara geri verilmeli.

Bu program, kongre seçimlerinde Alaş Partisi’nin büyük bir zafer kazanmasına sebep oldu ve 5-12 Aralık 1917’de Orenburg’da yapılan II. Genel Kazak Kongresi’nde Kazak halkının çeşitli kesimlerinin temsilcilerini birleştirdi. Ancak, Alaş Orda Hükümeti Bolşevik güçleri karşısında fazla dayanamadı. Yerli sosyalist güçlerle birleşen Bolşevik güçleri Alaş Orda’nın merkezi Orenburg şehrini ele geçirdi ve Alaş Orda’nın kuvvetleri parçalandı.

Onun Doğu Bölümü diye adlandırılan kısmı Semey civarındaki Alaş şehrine (Yeni Semey) taşındı; ikinci bölümü Ural vilayetinin Cımpıytı şehrine yerleşti (buna Alaş Orda’nın Batı Bölümü veya Oyıl vilayeti de denmektedir); üçüncü bölümü Yedisu vilayetinde faaliyetlerini devam ettirdi. Artık bundan sonra Alaş Orda liderleri bir daha güçlerini birleştiremediler. Zaman içinde Sovyet yönetimi ile işbirliği yoluna gitmeyi tercih ettiler.