Fahreddin Râzî’nin El-Muhassal’ı adından da anlaşılacağı üzere özet anlamında okunabilir. Râzî, Muhassal’da felsefe ile kelamın özlerini oluşturan temel meseleleri irdeler, bu konularda söylenebilecekleri söyler ve aradaki farkları uzlaştırma yolunda adım atarak felsefe ile kelamı bir araya getirir, deyim yerindeyse mezceder.

Kelam geleneği, Gazzâlî sonrasında bilhassa İbn Sînâ’nın eserlerinde yüksek ifadesini bulan felsefî öğretileri de tevarüs ederek kendisini yenilemeyi başarmıştır. Gazzâlî’nin felsefe eleştirileri, Fahreddin er-Râzî’nin kelam ve felsefeyi aynı eserde kaleme alması ve sonraki kelamcıların Râzî’nin yöntemini ve tertibini sürdürmesi, kelam geleneğini daha da güçlendirmiştir.

İnsanı yaratmak, insanlık hakikatini yaratmak değildir, insan fertlerini var ederek insanlık hakikati veya mahiyetine varlık vermektir. İnsanlık hakikati bu varlıktan önce bir mahiyet olarak kendinde sabit olduğu gibi varlıktan sonra hem kendinde hem dışta hem de zihinde var olur.

Bir zamanlar sadece Anadolu’da değil Balkanlardan Hind Alt kıtasına kadar İslam coğrafyasında Fahreddin er-Râzî, Seyyid Şerif el-Cürcânî, Sadeddin et-Teftazânî, Molla Fenârî gibi düşünürlerin adını duymadan ve görüşlerini bilmeden medreseden mezun olmak imkânsızdı. Son yüzyılda bu isimler önce sıradanlaştı, sonra sırlandı, ardından da sırlandıkları camlar, arkasını hiç göstermeyen ve bakanın sadece kendisini görebildiği aynalara dönüştü.

Müslüman toplumun evren tarihine ilişkin idrakinin şekillenmesinde konuyla ilgili ayet ve hadislerin belirleyici bir etkisi vardır ve bu etkiyi vaaz ve irşad seviyesinde yöneten; muhaddisler, mutasavvıflar ve kelamcılardır. Bütün bu zümrelerin görüşleri, tefsirlerde ortak görünürlüğe kavuşur.