Yapay zekanın sınırlarını zorlayan isim: Refik Anadol

1985 İstanbul doğumlu sanatçı, çocukluk yıllarında bilim kurgu ve teknolojiye olan ilgisi sebebiyle izlediği Blade Runner filminden ilham alıyor. Döneminin en çok satan kişisel bilgisayarı Commodore 64 ve Commodere 128’i alarak temel programlama öğrenmeye başlıyor ve ailesinin desteği ile eğitim hayatı boyunca, ilgisinin ve hayallerinin izinde ilerliyor.

Lise hayatının ardından İstanbul Bilgi Üniversitesi Fotoğraf ve Video alanlarında yüksek onur derecesi ile lisans eğitimini tamamlayan Anadol; akabinde Görsel İletişim Tasarımı bölümünde de yüksek lisansını yapıyor. Mekana özel kamusal sanat işleri üretiminde, geniş imkanlar sunması sebebiyle, eğitimine Amerika’da devam etmeye karar vererek; Los Angeles Kaliforniya Üniversitesi’nde (UCLA) ikinci yüksek lisans eğitimini alıyor. "Eğitim sürecimin doruk noktasına burada ulaştım." ifadelerini kullanan sanatçı; öğrencilik hayatı boyunca çok çalıştığını ve bunun kendi tutkusunu keşfetmesinden kaynaklandığını dile getiriyor. Günümüzde, Los Angeles’ta yaşamına devam eden sanatçı; UCLA Medya Sanatı Bölümü’nde öğretim üyeliği görevini sürdürüyor. İstanbul’da kurucusu olduğu Antilop’un, aynı zamanda yönetmeni olan sanatçı; Kaliforniya’da da Refik Anadol Stüdyosu adı altında, yeni projeler üzerine çalışmaya devam ediyor.

İşlerinde mimari ve medya sanatının ilişkisini teknoloji ile birleştiren sanatçı, şu ifadeleri kullanıyor:

Sanat üretimimde, mimariyi kanvas; ışığı ve veriyi materyal olarak kullanıyorum.’’

"Bugüne baktığımızda kamusal alanın bizlere her gün ilham vermesi gerekirken; şu anda bizler, tam tersi bir gerçeklikle tasarlanmamış bir kaosun, yer edinme yarışının arasına sıkışmış bir haldeyiz. Bu duruma karşı geliştirdiğim projeler, kimi zaman kalıcı bir dijital heykel çalışması, kimi zaman da filarmoni orkestrası ile aynı anda üretilen görsel/işitsel bir performans olabiliyor."

Sanatçının mekâna-özel çalışmaları şu mekanlarda da sergilendi:

Walt Disney Sergi Salonu (ABD), Hammer Müzesi (ABD), Uluslararası Dijital Sanatlar Bienali Montreal (Kanada), Ars Electronica Festivali (Avusturya), l’Usine | Genève (Isviçre), Arc De Triomf (Ispanya), Zollverein | SANAA’s School of Design Binası (Almanya), santralistanbul Çağdaş Sanat Merkezi (Türkiye), Outdoor Vision Festivali SantaFe New Mexico (ABD), İstanbul Tasarım Bienali (Türkiye), Sydney City Art (Avustralya), Lichtrouten (Almanya).

Refik Anadol, ilk işlerinden birisi olan Aktif Strüktürler: Akustik Formasyon çalışmasını, 2011’de Alper Derinboğaz ile İstiklal Caddesi’ndeki Yapı Kredi Kültür Sanat binasının cephesinde gerçekleştirdi. İstanbul’un önemli akslarından birisi olan İstiklal Caddesi’nin akustik hafızasını kaydeden sanatçı; mimar besteci Iannis Xenakis’in "Metastaseis" eserinin ilk notlarından esinlenerek, ses kayıtlarını 3 boyutlu formlara dönüştürdü. Ekibi ile gerçekleştirdiği çalışmada VVVV ve Rhino Grasshopper platformlarını kullanan Anadol; sosyal hayatın içerisinde yer alan sanatı, teknoloji ile başarılı bir şekilde entegre ediyor.

Refik Anadol, 2014 yılında yüksek lisans tez projesinde; Frank O. Gehry’nin tasarladığı ikonik Walt Disney Konser Salonu’nu kullanıyor. Müzik ve mimariyi eş zamanlı değerlendirebilecek bir algoritma tasarlayarak, bina cephesinde sinematik bir deneyim oluşturuyor. Bu tez çalışması ile Microsoft Araştırma’nın her sene Seatle’daki ana binalarında düzenlenen; dünyanın en iyi 10 okulundan seçilen, tasarım odaklı bir fikrin sunulduğu programa katılıyor. 'En İyi Vizyon' ödülünü kazanan Anadol;programda Bill Gates’in Microsoft Araştırma Ödülü koleksiyonuna giren ilk sanat projesinin tasarımcısı oluyor.

2015 yılında ise Zorlu Performans Sanatları Merkezi; artnivo.com iş birliği ile 14. İstanbul Bienali paralel etkinlikleri kapsamında, ‘40 metre 4 Duvar 8 Küp’ sergisine ev sahipliği yapıyor. İzleyiciye mekanla var olan ilişkisini sorgulatan, gerçeklik algısıyla oynayan ve genç sanatçıların işlerinin görünürlüğünü arttırmayı hedefleyen sergi; 10 farklı sanatçının, 8 küp içinde yer alan çalışmalarını bir araya getiriyor. Bu çalışmalardan en etkileyicisi Refik Anadol’un Infinity Room (Sonsuzluk Odası) adlı projesi oluyor.

Sanatçı bugüne kadar ortaya çıkardığı önemli işleri arasında yer alan Sonsuzluk Odası’sı şu şekilde anlatıyor:

"Proje, zekanın bile yapay olabildiği bir gerçekliğin üzerimizdeki etkilerini ışık, zaman ve mekân ile kesiştiği noktayı inceliyor. Kavram olarak sonsuzluğu seçtiğim bu projede, çağdaş algoritmalar vasıtasıyla klasik ve düz sinema projeksiyon ekranını; üç boyutlu kinetik ve arkitektonik bir görselleştirme uzamına dönüştürmek amacıyla söz konusu yanılgısal mekân altyapısını parçalarına ayırmaya ve izleme deneyiminin sınırlarını aşmaya yönelik radikal bir çaba sarf edildi."

Bir diğer önemli projelerinden Eriyen Hatıralar, sanatçının UCLA’daki çalışmaları sırasında gerçekleştiriliyor. UCLA’ya bağlı beyin sinyalleri üzerine araştırma yapan ekip ile iş birliği gerçekleştirerek, 707 kişiye ait bilgi havuzuna erişiliyor. Bu kişilerin hatıralarını görselleştiren Anadol, yaptığı çalışması ile ilgili şu ifadeleri kullanıyor:

"Özellikle büyük veriyle ilgilendiğim son dönemde, yapay zekanın da işin içine girmesiyle, mahremiyet çok fazla kafamı karıştırıyordu. ‘21. yüzyılda insan olmak ne demek ve insana dair en mahrem veri nedir?’ diye baktığımızda iki cevap ortaya çıkıyor; biri hatıralar, diğeri ise duygularımız. Şu anki sosyal mecralar ve algoritmalar sayesinde, bu bilgileri ister istemez paylaşıyoruz. Fakat önümüzdeki 21. yüzyılın ortalarına baktığımız zaman; yapay zeka gibi, bilgiye ve büyük veriye aç bir sistemin, belleğimizdeki hatıralar ile muhakkak bir yerlerde buluşacağına değinen bazı öngörüler ve korkular vardır diye tahmin ediyorum. Eriyen hatıralar, bu noktada oluşan ve enteresan şekilde ortaya çıkan bir proje."

Bu hatıraları, veri heykelleri ve resimleri olarak sanatına işleyen sanatçının eserleri; Pilevneli Galeri’de sergilendi.

2018 tarihine geldiğimizde ise Frank Gehry’nin meşhur binası Walt Disney Konser Salonu, 28 Eylül - 6 Ekim tarihleri arasında, Los Angeles Filarmoni Orkestrası’nın 100. Yılı şerefine, yeni medya sanatçısı Refik Anadol’un WDCH Dreams çalışmasına ev sahipliği yaptı. Gehry’nin şehrin tuvali olarak nitelendirdiği paslanmaz çelik binasına, Google Arts & Culture’ın katkılarıyla Refik Anadol’un tasarımı giydirildi.

2014 yılındaki tez projesini gerçekleştiren Anadol, hafızalardan silinmeyecek bir iz bırakarak bu data görselleştirmesinde; kodları fırça, mimari cepheyi tuval olarak kullanıyor. Çalışması ile bir kez daha mimari ve yeni medya sanatını başarılı bir şekilde birleştirdiğini gösteriyor. Projede, Filarmoni’nin 100 yıllık görsel ve işitsel arşivi, 42 adet projektör vasıtası ile yapıya yansıtılıyor ve yeni medya sanat eseri, 1 hafta boyunca yapının cephesinde sergileniyor.

Commodore 64 ile tasarım ve üretim yolculuğuna başlayan sanatçı, şimdilerde NASA ile yaptığı iş birliğinde, Jet Propulsion Laboratory birimiyle birlikte çalışıyor. Mars’ta bilimsel deneylerde kullanılan, yüksek kaliteli fotoğraflama kamerası HiRISE ile Anadol; Mars keşif programında çekilmiş olan yaklaşık beş yüz bin fotoğrafı inceliyor. Yapmış olduğu bu çalışmayla, uzayı ve boşluğu bir makinenin görüşü üzerinden keşfediyor. Veri setini, GAN algoritmasını kullanarak makinenin erişimine bırakan Anadol; bu süreçte aracın gördüğü halüsinasyonlar üzerinden veri heykelleri tasarlamayı planlıyor.