Türkiye’nin önemli endüstriyel yapılarından biri: Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası

Türkiye için Erken Cumhuriyet Dönemi, büyük çaplı yeniliklerin hayata geçirildiği bir dönem olarak öne çıkıyor. Siyasal ve kültürel değişikliklerin yanı sıra istikrarlı ve kendine yeten bir ülke inşa edebilmek için ekonomi ve sanayi alanında yapılacak atılımlar büyük önem taşıyor. Bu atılımları sürdürülebilir kılmak ve ülkenin dışa bağımlılığının azaltmak amacıyla da yerli üretimi destekleyecek projeler geliştirilmeye başlanıyor. Türkiye’nin bağımsızlığının ekonomik bağımsızlıkla eşdeğer görüldüğü Erken Cumhuriyet Dönemi’nde, devletçilik ilkesinin gerektirdiği iktisat politikalarını belirlemek ve milli geliri artırmak için 17 Şubat – 4 Mart 1923 tarihlerinde İzmir İktisat Kongresi toplanıyor. Bu kongreye göre; yasaların özel sektörü teşvik edecek şekilde düzenlenmesine, yerli malın lojistiğinin daha ekonomik hale gelmesi için ulaşım altyapısının geliştirilmesine, devletin sanayicilerin girişimlerini kolaylaştıracak kredi imkânı sunmasına, sanayiyi destekleyecek çırak ve usta okullarının açılmasına, sanayi odalarının ve sanayi bankalarının kurulmasına karar veriliyor. Devletin kendini yatırımcı, işletmeci ve önderlik eden konuma yerleştirmesi bu dönemde aktif bir ol oynamasına sebep oluyor.

Kongrede alınan kararların uygulanabilmesi için özel teşvikle devletin gücünün bir araya geldiği bankalar kuruluyor ve tarım, ticaret, sanayi ile inşaat alanlarını geliştirecek yeni projeler kurgulanıyor. Ancak bu projelerin uygulanmaya başlandığı 1929’da dünya genelinde büyük bir ekonomik krize yol açan Büyük Buhran, ekonomik büyüme için atılan adımları olumsuz yönde etkiliyor.İhracatta en büyük paydaya sahip olan tarım ürünlerinin fiyatlarının düşmesi ve ihracat oranın %80’e yakın bir oranda azalması, ekonomiyi canlandırmak için hazırlanan Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı’nın (BBYSP) sanayileşme ve sanayiyi destekleyen ulaşım altyapısının geliştirilmesine odaklanmasını sağlıyor. 1933’te başlayıp 1938’e kadar olan süreci kapsayacak şekilde hazırlanan BBYSP, öncelikli olarak Türkiye içinde üretilen hammaddenin yine ülke sınırları içinde işlenmesi için sanayi tesislerinin kurulmasını hedefliyor. Plana göre sanayi üretimi yapılacak tesislerin açılması için bunu finanse edebilecek bankaların hayata geçirilmesine karar veriliyor. BBYSP’nin uygulama görevini ise kamu desteğiyle 1933’te kurulan Sümerbank üstleniyor.

Devletin bir yatırımcı ve üretici konumunda olduğu BBYSP modeline göre ülkenin temel ihtiyacı olarak beş alt sanayi alanı belirleniyor: Dokuma (pamuk, yün), maden (demir, kömür, bakır vb.), selüloz (kâğıt, karton, suni ipek), kimya (klor, fosfat) ve seramik (cam, porselen). Bu alanlara özel fabrikalar kurulması için çalışmalar hızla başlıyor ve plan dahilinde açılan ilk fabrika Eskişehir Şeker Fabrikası (1933) oluyor. Hemen ardından ülkenin çeşitli bölgelerinde altyapı imkanları göz önünde bulundurularak yeni fabrikalar hayata geçiriliyor. Türkiye’nin ekonomik çeşitliliğini artırarak endüstriyel konumunu güçlendiren bu stratejide Sümerbank’ın hem yürütücü hem işletme açan pozisyonu, sanayileşme hedeflerinin gerçekleşmesinde kritik bir önem taşıyor. Belirlenen beş alana yönelik fabrikalar kuran ve sadece ekonomik bir etkiyle kalmayıp sosyal sorumluluklarını da yerine getiren Sümerbank, işçilere istihdam sağlayan ve fabrika açtığı şehrin kalkınmasına destek olan bir kurum haline geliyor.

Fabrika açılan kentlerde bölgeye elektrik santraliyle elektrik sağlanması, hastanelerin ve yeni okulların açılması, işçilerin ihtiyaç duyacağı sosyal birimlerin de hayata geçirilmesi şehirlerin gelişmesinde önemli bir rol oynuyor. Modern bir Türkiye oluşturmak için en önemli hamlelerden biri sayılan sanayi üretiminin ülkenin farklı bölgelerinde yapılması, beraberinde yeni konut tiplerini ve şehir yerleşimlerini getirerek sosyo-kültürel bir değişimin de bir parçası oluyor. Bu bağlamda Sümerbank’ın Kayseri’de açtığı Bez Fabrikası, hem fabrikanın kente katkıları hem de mimari anlamda oluşturduğu etki ile öne çıkıyor.

Anadolu’nun tren hattına sahip şehirlerinden biri olan Kayseri, Cumhuriyetin ilanıyla beraber sanayi yatırımları için önemli bir konum olarak görülüyor. Devlet kontrolünde yatırım yapılan şehirde 1926’da Tayyare Fabrikası ile birlikte Tank Tamir ve Montaj Fabrikası, 1929’da ise Bünyan Hidroelektrik Santrali açılıyor. Bu şekilde sanayileşmede hız kazanan kentte BBYSP sonrasında Sümerbank’ın teşebbüsüyle hayata geçirilen Bez Fabrikası, kentin sanayileşme sürecindeki değerini daha da artırıyor. Pamuklu dokuma alanında açılan ilk ve en büyük fabrika olmasıyla dikkatleri üzerine çeken fabrikanın kurulma hikayesinde Türk uzmanlarla birlikte Sovyetler’den gelen bir heyet yer alıyor. Heyetin önerdiği dokuma fabrikasının açılması için 1933’te Türkstroj adlı bir şirket Moskova’da kuruluyor ve 1934’te 20 yıl vadeyle 6,75 milyon Amerikan Doları değerinde bir Sovyet kredisi veriliyor. Şirketin tasarım ekibinin başına Rus asıllı MimarIvan Nikolayev getirilirken fabrikanın inşasında Müteahhit Abdurrahman Naci Bey rol alıyor. Dönemin başbakanı İsmet İnönü ve milletvekillerinin katıldığı bir tören ile 20 Mayıs 1934’te fabrikanın temeli atılıyor. Hummalı bir çalışma sonrasında 16 Eylül 1935’te Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası kullanıma açılıyor.

Fabrikanın konumunu belirlerken işçilerin yol masrafını ve nakliye ücretlerini düşünerek şehirden çok uzakta olmayan ama fabrikanın ve şehrin büyümesi ihtimaline karşı şehirden belli bir uzaklıkta olan bir arazi seçilmesi gerektiğine karar veriliyor. Kayseri’nin toprak altı su havzasına sahip olması, fabrikanın ihtiyaç duyacağı su kaynağını sağlayacağı için fabrikanın bu şehirde kurulmasının doğru bir karar olduğunu kanıtlıyor. Üretilen kumaşların ülkenin diğer bölgelerine kolaylıkla taşınmasını sağlamak adına da demiryoluna yakın bir konumdaki arazide Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası inşa ediliyor. Kentin coğrafi konumu ve Erciyes Dağı’nın eteğinde geniş bir ovaya yayılması göz önünde bulundurulduğunda fabrikanın genişlemesi için uygun bir alan seçildiği ve zamanla da fabrika etrafında yeni mahalleler kurularak kentin fabrikanın gridal yapısı çerçevesinde geliştiği görülüyor.

Cumhuriyet’in kurulmasıyla beraber oluşturulmaya çalışılan modern yaşam anlayışı, bu fabrika yapısında denenen bir prototipe dönüşüyor. Uygun fiyatlı pamuklu kumaşların halka sunulması hedefiyle kurulan fabrika, Türkiye’nin tekstil sanayisi ve modernleşen kent kurgusu için örnek bir model ortaya koyuyor. Fabrika kompleksi salt üretim yapılan bir yer olarak görülmeyip işçilerin her türlü ihtiyacına yanıt veren bir nitelikte tasarlanıyor. Kompleksin içinde işçilerin sosyalleşme ihtiyacını giderecek sinema, futbol sahası, tenis kortu, yüzme havuzu gibi rekrasyon alanları planlanıyor. Vaziyet planı incelendiğinde ana üretim yapısının kompleksin merkezine yerleştirildiği ve diğer birimlerin ihtiyaçlar doğrultusunda bu yapının çevresinde konumlandırıldığı görülüyor. Komplekste ana üretim yapısının çevresinde; atölye, işçi yemekhanesi, misafirhane, soğutma havuzları, erzak ambarı,revir, kreş, lokal, müdürlük, mamul ambarı, döküm atölyesi, pamuk ambarı, buhar santrali, elektrik santrali, sinema salonu, spor alanları, ilkokul, ortaokul, lise, cami, karakol, depo, bekar apartmanları ve lojmanlar yer alıyor.

Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası’nın yaklaşık 35 bin metrekarelik kapalı alana sahip Ana Üretim Yapısı, 1960’lı yıllara kadar en büyük fabrika yapısı olma unvanını koruyor. 232 metreye 143 metrelik bir dikdörtgen alan üzerine inşa edilen yapı, 9,15 metrelik yüksekliğe sahip tek katlı olarak tasarlanıyor. Betonarme karkas sisteme sahip olan yapıda 8x6 m strüktürel ızgara sistem yer alıyor. Yapının strüktür sistemi, kabuğu ve servis sistemleri birbirine entegre bir şekilde kurgulanıyor. Yapının kabuğu, konkav şekildeki betonarme kirişler ile oluşturuluyor. Çatıdan kuzey ışığını almak ve içeride doğal aydınlatmadan faydalanmak amacıyla kuzey-güney aksında tasarlanan çatı üzerinde açıklık bırakılıyor. Konkav kirişin kolonlarla birleştiği noktalardaki üçgen alanlar havalandırma kanalı olarak planlanıyor. Ayrıca her üç kolonda bir yerleştirilen düşey yağmur olukları ile suyun toplanması sağlanıyor. Çatıdaki pencerelerin altında oluşabilecek su damlalarını toplayacak yağmur oluklarının sisteme eklenmesi de sistemin bütünüyle detaylandırılarak oluşturulduğunu gösteriyor.

Yapıldığı dönemde en iyi malzemelerin ve döneminin en iyi tekniklerinin kullanıldığı bina, yıllar içinde ufak tadilatlardan geçse de bu kaliteli üretim sayesinde büyük oranda yapısal bütünlüğünü koruyabiliyor. Kompleksin bütünü incelendiğinde dönemin Rus mimarlığında etkili olan konstrüktivist anlayışın Türkiye’de oluşmaya başlayan modernist anlayışla birlikte yorumlandığı görülüyor. Yüksek kolonlarla desteklenen girişler, süslemelerin olmadığı ama yapının ihtiyacına göre açılmış pencerelerle hareketlendirilen cepheler ile modernizmin makine gibi çalışan bina tasarlama düşüncesini destekleyen nitelikler olarak öne çıkıyor.

Kuruluş yıllarında yaklaşık 2100 işçi ile 155 memurun çalıştığı belirtilen fabrika için 1935-1945 arasında kompleks içinde farklı tipte toplam 235 konutun yer aldığı bir lojman projelendiriliyor. Lojmanların projesi yine fabrika yapılarında olduğu gibi Moskova’da hazırlanıyor ve Türk müteahhitler tarafından uygulanıyor. Kayseri’ye yönelik hazırlanan ve uygulanan ilk şehircilik projesi olma niteliği de taşıyan bu projede konut blokları grid bir sistemde yerleştiriliyor. Ve bu yerleşim fabrika çevresinde oluşacak mahalle tipolojisini de etkiliyor.

Konutların tasarımında ihtiyaç ve işlev ön planda tutuluyor. Kullanacak kişi sayısına göre konut tipolojileri belirleniyor ve odalar buna göre planlanıyor. 1935’te memurların kalması için 5 odalı dubleks 8 dairesi olan apartmanlar ile 3 odalı 16 daire inşa ediliyor. Fabrikanın dışında ise ustaların kalması için 2 katlı apartmanlardan oluşan toplamda 64 dairenin yer aldığı 4 blok hazırlanıyor. İhtiyaçların artması üzerine 1937’de ailesi olmayan bekar işçilerin kalması için 350 yatak kapasiteli bekar apartmanı yapılıyor. Betonarme sistemle inşa edilen konutların cephesinde yerel malzeme olan taş kullanılıyor.

Yıllar boyu neredeyse tüm Türkiye’nin bez kumaş ihtiyacını karşılayan Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası, fonksiyonlarının eskimesi sonucu canlılığını yitiriyor ve 1999 yılına gelindiğinde işletme kapatılıyor. Kompleksin kamulaştırılmasına karar veriliyor ve yeniden işlevlendirilerek kullanılması için Erciyes Üniversitesi’ne devrediliyor. Erciyes Üniversitesi Sümer Kampüsü olarak isimlendirilen alanda Ana Üretim Yapısı’nın Teknik Eğitim Fakültesi’ne dönüştürülmesi için bir proje hazırlanıyor. Ancak projenin ilk etabı tamamlandıktan sonra durdurma kararı alınıyor ve DOCOMOMO Türkiye’nin başvurusu ile 2003’te kompleks içindeki yapılar, 2004’te ise lojmanlar Kayseri Kültür Varlıkları ve Anıtları Koruma Kurulu tarafından tescilleniyor.

İlk projenin iptalinin ardından 2012 yılında alan Abdullah Gül Üniversitesi’ne devrediliyor ve kompleks içindeki yapılar üniversitenin ihtiyaçlarına göre planlanarak yeniden işlevlendiriliyor. Yeniden işlevlendirme sürecinde master plan Mimarlık Fakültesi öğretim üyeleri olarak görev yapan Burak Asiliskender, Nilüfer Baturayoğlu Yöney ve Özlem Kevseroğlu Durmuş tarafından hazırlanıyor. Kompleks içindeki yapılar farklı yaklaşımlarla Emre Arolat, Burak Asiliskender, Nilüfer Baturayoğlu Yöney, Bahar Elagöz Timur, Han Tümertekin, Yegan Kahya Sayar’ın hazırladığı projelerle yeniden kullanıma açılıyor.

Fabrikanın açılış videosu bu linkten izlenebilir.

https://filmmirasim.ktb.gov.tr...