Türkiye’nin ilk bankacılık müzesine ev sahipliği yapan yapı: Ziraat Bankası Genel Müdürlük Binası

Sanayi Devrimi ve modern kentlerin kurulmasıyla birlikte dünya çapında hızla gelişen bankacılık faaliyetlerinin Osmanlı Devleti’nde ortaya çıkması 19. yüzyılın başlarını buluyor. Ulusal bir bankacılık sisteminin kurulması için yeterli bir yerli sermaye olmadığından bankacılığın gelişiminde yabancı sermayenin girişimleri etkili oluyor ve ticaret ve finansman yönetiminde yabancı usuller benimseniyor. Bankacılık faaliyetleri hızla gelişse de Osmanlı ekonomisinde önemli bir yer tutan tarım sektörüne özel bankacılık faaliyetleri yapan bir kurum bulunmuyor. Ve bu durum yüksek faizli krediler altında ezilen ve başvuracakları kurumsal bir yapı bulamadıklarından tefecilere yönelmek zorunda kalan çiftçi kesim için büyük bir krize dönüşmeye başlıyor. 1863 yılında Mithat Paşa, çıkmazda olan çiftçileri rahatlatmak için teşkilatlı zirai kredi sistemini esas alan, milli bankacılığın da temeli olarak sayılabilecek Memleket Sandıkları adlı kooperatif sistemini kuruyor. Avrupa’daki kooperatif anlayışından farklı bir sisteme sahip olan Memleket Sandıkları, bulundukları bölgeye hizmet verecek şekilde kurgulanıyor. Ahşap kasalardan üretilen sandıklar, köylülerin seçtiği ikisi Müslüman, ikisi Hristiyan 4 kişilik sandık eminlerince yönetiliyor. Ancak sandıklarda sistematik bir işleyişin oturtulamaması ve sadece kendi bölgelerinde aktif olmaları, sandıkların Ticaret ve Nafia Nezareti tarafından kontrolünü zorlaştırıyor. Bunun üzerine hükümet, sandıkları merkezi yönetime bağlayarak olumsuzlukların giderilebileceğini düşünerek 1883’te Menafi Sandıkları’nı kuruyor. Tüm düzenlemelere rağmen kredi ihtiyacının sürekli olarak artması ve sandıkların işleyişinin idari yönden revizyona ihtiyaç duyması, sandıkların bir banka şeklinde organize edilmesi fikrinin ağır basmasına neden oluyor. Bunun sonucunda da 42 maddelik bir nizamname yayımlanıyor ve 15 Ağustos 1888'de modern bir finans kuruluşu olan Ziraat Bankası kuruluyor. Ticaret ve Nafia Nezareti bünyesinde kurulan banka, “Devlet Müessesesi” ünvanına sahip oluyor.

Ziraat Bankası’nın ilk genel müdürlük binası olarak Cağaloğlu’nda bulunan Ticaret ve Nafia Nezareti’nin üst katı kullanılıyor. Bankanın genel müdürlüğü önce İstanbul’da, ardından Ankara’da ve Kurtuluş Savaşı’nın etkilerinden korunmak için 1 yıl süreyle Kayseri’de hizmet veriyor. 1922’de tekrar Ankara’ya taşınan umum müdürlük için Karabiber Apartmanı, Çocuk Sarayı gibi çeşitli binalar kullanılıyor. Ayrıca bu süre zarfında Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte Ziraat Bankası’nın mevzuatında zirai işlemlerin yanı sıra diğer bankacılık faaliyetlerinin de yapılacağı şekilde bir revizyona gidiliyor. Bu sayede bankanın ülke ekonomisinde daha etkin bir rol alınması hedefleniyor. Gerek bankanın faaliyet alanının genişlemesi gerek kadrosunun büyümesi gibi sebeplerle bankayı temsil edecek yeni bir yapının inşa edilme ihtiyacı ortaya çıkıyor.

Döneminin öne çıkan kamu yapılarından biri olan Ziraat Bankası Umum Müdürlüğü, Cumhuriyet’in ilanı ile birlikte çehresi hızla değişen Ankara’da ticari işlevli yapıların boy göstermeye başladığı Ulus semtindeki Bankalar Caddesi’nde inşa ediliyor. Yapının tasarımını Ankara’nın çehresini değiştiren mimar olarak anılan İtalyan Mimar Giulio Mongeri yapıyor. Aynı cadde üzerinde yer alan Osmanlı Bankası ve İş Bankası yapıları da dönemin önde gelen mimarlarından olan Mongeri’nin imzasını taşıyor.

Genel Müdürlük binasının inşa edileceği arsa, Kızılcabey Vakfı’ndan satın alındıktan sonra inşa faaliyetleri başlıyor. Tasarımda ve kontrol mühendisliği aşamasında Mongeri’nin aktif rol üstlendiği 3 yıllık yoğun bir çalışmanın ardından yapı, 26 Kasım 1929 tarihinde kullanıma açılıyor. Ziraat Bankası Genel Müdürlük Binası’nın resmi açılış törenine Başbakan İsmet İnönü ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin başkanı Kazım Özalp katılıyor. Yapı, 1920’lerin öne çıkan mimari tarzlarından biri olan Ulusal Mimarlık Akımı’nın usullerine göre tasarlanıyor ve döneminin önemli örneklerinden biri oluyor.

1920’lerde inşa edilen pek çok yapıda olduğu gibi bu yapının inşasında da yabancı yüklenici firmalar rol üstleniyor. Kaynaklarda belirtilen bilgiye göre iç dış sıva uygulamaları ile kargir ve ahşap malzemeler için Philip Holzmann’dan hizmet alınıyor. Kasa dairesindeki malzemelerde Fichet, elektrik donatılarında Zeiss, demir parmaklıklarda Simak ve ısınma sistemlerinde Brückner isimli firmalar görev alıyor. Yapının inşasında Almanya’dan ithal edilen alçı ve çimento malzemeler kullanılıyor.

13.745 metrekarelik eğimli bir arsa üzerinde inşa edilen Ziraat Bankası Genel Müdürlük Binası, bodrum, yüksek zemin üzerine iki kat, asma kat ve çatı katı olmak üzere 5 kattan oluşuyor. Dikdörtgen plan şeması üzerine kurgulanan yapının merkezinde yine dikdörtgen planlı geniş bir banka holü ve bu hol etrafına dizilen mekanlar yer alıyor. Ulusal Mimarlık Akımı’nın önemli özelliklerinden biri olan simetrik plan kurgusu bu yapıda da kendini gösteriyor. Şeref Salonu olarak adlandırılan banka holünün tavanında vitray ile süslenmiş ışıklık sayesinde geniş ve ferah bir mekan elde ediliyor. Yüksek tavanlı holün etrafını saran sütun ve kemerlerdeki süslemeler yapının estetik özelliğini artırırken çini kullanımıyla birlikte yapıya Birinci Ulusal Mimarlık Akımı’nın imzası görünür bir şekilde atılıyor.

Dışarıdan bakıldığında görkemli bir duruşa sahip olan yapının cephelerindeki köşeler anıtsal duruşu destekleyecek şekilde sivri hatlı tasarlanıyor. Her köşede, köşeyi vurgulayan ve cephe yüzeyinden dışa ve yukarıya doğru taşan kuleler yer alıyor. Yapının dört köşesindeki bu kulelerin üzeri saçaklı eğimli çatı ile örtülüyor. Marsilya tipi kiremit kullanılan ve metal çubuklarla desteklenen saçaklarda Selçuklu’ya ait geometrik desenler ve motifler yer alıyor.

Yapının ana girişi doğu cephesinde yer alıyor. Giriş alanı ikisi arka duvara bitişik dört kalın ayak ile cephe dışına taşıyor ve üç yanı açık bir giriş ünitesi tanımlanıyor. Bu giriş ünitesinin üstü yıldız tonoz ile örtülürken ünitenin üstünde korkulukla çevrilmiş bir balkon oluşuyor. Girişteki basık kemerin üzerinde Ziraat Bankası yazısı, yazının üzerinde ise düğüm motifi ve ayakların iç ve dış köşelerinde zigzag gövdeli pilasterler yer alıyor. Giriş ünitesinin her bir köşesinde mukarnaslar, süslemeler ve bezemeler kullanılarak girişin anıtsallığı vurgulanıyor. Simetrik plan kurgusunun cephede de devam ettiği yapıda, giriş ünitesi yapının orta ekseninde olacak şekilde yerleştiriliyor.

Doğu cephesinde katlara göre pencerelerin boyutu değişse de düşey ve yatay düzlemde pencereler bir simetri dahilinde yerleştiriliyor. Basık kemer içinde tepe pencereli olarak tasarlanan zemin kat pencerelerinin bitişi profilli silme ile vurgulanıyor. Birinci kat pencereleri, dikdörtgen bir nişin içinde yer alan daha derin bir sivri kemerin içine yerleştiriliyor. Her nişin içinde 3 pencere yer alıyor ve daha geniş olan ortadaki pencerenin üstünde sivri kemerli bir tepe penceresi bulunuyor. Birinci kattaki pencerelerin önüne giriş ünitesindeki korkuluklarla aynı motife sahip korkuluklar yerleştiriliyor. İkinci katta ise yatay dikdörtgen nişin içine yerleştirilmiş aynı boyuttaki üçüz sivri kemerler yer alıyor. Cephelerin bitişine prizmatik üçgen şeritleri konumlandırılıyor. Köşelerdeki kuleler simetrik olarak aynı cephe düzeninde tasarlanıyor.

Yapının kuzey cephesinde yer alan köşe kulelerinden doğu cephesiyle kesişen taraftaki kule aynı tasarımı yansıtırken cephenin batısındaki kule tasarımı farklılaşıyor. Batıdaki kulede iki ayrı düşey doğrultuda yerleştirilen farklı büyüklüklere sahip pencereler yer alıyor ve bu pencereler merdiven boşluğunu aydınlattığı için ana kütleden farklı bir yatay düzlemde yerleştiriliyor. Yapının doğu cephesinde varlığı anlaşılmayan asma kat, ana kütlenin kuzey cephesinde dışarı yansıtılıyor. Katları ayıran silmeler ana cephede de kullanılırken pencereler yatay ve düşey düzlemde hizalı olarak tasarlanıyor. Yapının güney cephesi kuzey cephesiyle aynı düzende tasarlanıyor.

Yapının arka cephesi olan batı cephesinde, köşe kulelerin pencereleri aynı yatay ve düşey doğrultuda düzenleniyor. Ana kütle ve köşe kulelerinde asma kat cepheye yansıtılıyor. Diğer cephelere nazaran daha az süslemenin yapıldığı batı cephesinde, ikinci katta yer alan kemerler cepheye hareket katıyor.*

Sanayi-i Nefise Mektebi'nin hocalarından olan Giulio Mongeri, yapının inşa sürecinde öğrencilerinden yeteneklerine göre destek alıyor. Yapının desen, bezeme ve süslemelerini Yüksek Mimar Arif Hikmet Koyunoğlu ve Burhan Ongun, saçak altındaki Selçuklu motifli süslemelerin çizim ve boyama işlerini Yüksek Mimar Arkeolog Mahmut Akok yapıyor. Hattat İsmail Hakkı kasa dairesindeki demir parmaklıklarda yer alan monogramları hazırlarken zemin kattaki alçı desenlerini yapma işini Vahan Bey üstleniyor. Yapıdaki marangoz işlerini ise Selahattin Refik yapıyor.**

Arsa satın alındığında hazırlanan projede merkezde bir büyük bina ve ihtiyaç olması halinde büyük binanın yanına inşa edilecek iki küçük bina yer alıyor. Öncelikli ihtiyaç merkezdeki büyük bina olduğu için 1929 yılında merkezdeki bina inşa edilerek kullanıma açılıyor. Yapı bir süre kullanıldıktan sonra batı temelinde çöküntü meydana gelmesi nedeniyle batı cephesinde temele destek verecek şekilde iki katlı bir ek bina inşa ediliyor. 1950’li yıllara gelindiğinde bina bankanın ihtiyacı için yetersiz kalıyor ve arsada daha önce bırakılan boş alanlara ek binaların yapımı için bir proje yarışması açılıyor. Yarışma sonucunda Yılmaz Sanlı, Güner Acar ve Yılmaz Tuncer’in hazırladığı projenin uygulanmasına karar veriliyor.

Ziraat Bankası Genel Müdürlüğü’nün mimarisinde imza niteliği taşıyan ve Şeref Salonu olarak adlandırılan banka holü, 1981 yılında bankanın tarihsel birikimini ve deneyimini geleceğe aktarmak amacıyla müzeye çevriliyor. Binanın üst katlarında banka faaliyeti devam ederken alt katta Türkiye’nin bankacılık serüvenini anlatan objelerin yer aldığı Ziraat Bankası Müzesi hizmete açılıyor. Uzun yıllar Türkiye’nin ilk bankacılık müzesi olarak hizmet veren Şeref Salonu’na 2017 yılındaki restorasyon çalışmaları ile bodrum kat dahil ediliyor. Alanı genişletilen ve dijital unsurlarla zenginleştirilen müze, yeni yüzüyle Kasım 2019’da tekrar ziyarete açılıyor.

Ziraat Bankası’nın hazırladığı site üzerinden müzeyi sanal olarak gezebilirsiniz: https://www.ziraatbank.com.tr/...