Tarihi demiryolu istasyonlarının korunması: Kırklareli Örneği

“Tarihi Edirne Garı’ndan Trakya Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi’ne bir dönüşüm hikayesi" başlıklı yazımızda Tarihi Edirne Tren Garı'nı incelemiştik. Bugünkü yazımızda ise Kırklareli’nin İstasyon Caddesi’nde bulunan tarihi Kırklareli İstasyon Binası'nı ele alarak gar yapılarını incelemeye devam ediyoruz. Osmanlı İmparatorluğu’nun en kapsamlı tren hattı projelerinden biri olan Rumeli Demiryolları kapsamında, 750 metrekare olarak 1910 ile 1912 yılları arasında Şark Demiryolları Kumpanyası tarafından inşa edildiği bilinen Kırklareli Tren İstasyonu, Rumeli (Şark) Demiryolları hattının son durağı olarak hizmet veriyordu. Bazı kaynaklarda yapının hem Osmanlı sermayesi ile hem de Fransızlar tarafından inşa ettirildiğine bazı kaynaklarda ise Şark Demiryolları Kumpanyası’nın Alman-Avusturya kökenli olduğuna dair bilgilere rastlanıyor.

Kırklareli, Trakya bölgesinde bir il merkezi olarak yer alıyor. Uzun zamandır yerleşim gören bu bölge, 1360'lı yıllarda Sultan I. Murad döneminde Osmanlı İmparatorluğu tarafından fethediliyor. Bizans döneminde Saranta Ekklisies olarak anılan şehrin adı, Osmanlıların fethinden sonra Kırkkilise olarak değiştiriliyor. Cumhuriyetin ilk yıllarında, Kırklareli temsilcisi Dr. Fuad Umay'ın teklifiyle, 1924 yılında çıkarılan bir kanunla şehir resmi olarak Kırklareli adını alıyor. Osmanlı Devleti'nin yabancı firmalara verdiği demiryolu hakları arasında, İstanbul'dan başlayıp Edirne üzerinden Balkanlar'a ve ardından Avrupa'ya uzanan Rumeli (Şark) demiryolları öne çıkıyor. Bu hatta Kırklareli İstasyonu da yer alıyor.

Bu hat, diğer demiryolu projelerinden daha fazla önem taşıyor çünkü Avrupa'ya doğrudan bir bağlantı sağlıyor. İstasyon binası, tren şefi evi, gar şefi evi, malzeme deposu, dekovil odası, tamir atölyesi, su deposu, tuvalet ve tren bakım binasından oluşan dokuz yapılı tarihi gar kompleksi, günümüzde de endüstriyel kültürel miras değerini koruyor.

Türkiye'de, Osmanlı Dönemi’nde temelleri atılan demiryolu hatlarının yapımını ve işletmesini büyük ölçüde yabancı şirketlerin üstlendiği biliniyor. Cumhuriyetin ilanından sonra, ulusal politikalar çerçevesinde demiryolları millileştirilerekyeni hatlarla genişletiliyor.

1950'lere kadar önemli bir ulaşım sistemi olan demiryolları, karayolu yatırımlarının artması ve demiryolu teknolojisindeki gelişmelerin Türkiye'ye yansıtılmaması nedeniyle güç kaybediyor. Buharlı lokomotiflerin yerini dizel ve elektrikli lokomotifler alırken, ara istasyonlar ve bakım-tamir yapıları işlevsiz hale geliyor. Bu nedenlerle terk edilen istasyon yapıları bakımsızlık ve çevresel etkilerle yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunuyor. Türkiye'deki demiryolu hatları boyunca pek çok istasyon binası inşa ediliyor. Ancak, bu yapıların bir kısmı demiryolu teknolojisindeki gelişmeler, kullanıcı ihtiyaçlarının değişmesi ve demiryolu güzergâhlarının farklılaşması gibi nedenlerle özgünlüğünü yitiriyor veya yıkılarak yok oluyor. Ayrıca, birçok istasyon binası da yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunuyor.

90’lı yıllara kadar aktif olarak kullanılan ve yaklaşık 29 yıl boyunca terk edilmiş halde bulunan Kırklareli Gar Binası, 2020'de başlayan restorasyon çalışmalarıyla birlikte Kırklareli halkına yeniden kazandırılıyor. Zemin katı ticari, 1. katı sergi salonu, çatı katı toplantı salonu olarak hizmet veriyor. Günümüzde, Rumeli Demiryolları hattı üzerindeki birçok istasyon binası kullanılmaz durumda bulunuyor. Özellikle Kırklareli İstasyon Binası, özgün hareketli cepheleri ile mimari açıdan öne çıkıyor. Kırklareli halkına kazandırılan gar, bölgenin tarihi ve kültürel kimliğini simgeliyor.

Balkan Harbi'nden hemen önce, ekonomik ve askeri önemi nedeniyle 1910 ile1912 yılları arasında Rumeli Demiryolu Hattı'ndan Kırklareli'ne uzatılan 46 kilometrelik Büyükmandıra-Kırklareli Hattı, Şark Demiryolları Kumpanyası tarafından inşa edilerek işletmeye açılıyor. Rumeli Demiryolu ana hattı, Kırklareli sınırları içinde Seyitler, Lüleburgaz, Alpullu, Büyükmandıra, Pehlivanköy üzerinden geçerek 56 kilometre yol aldıktan sonra Edirne sınırlarına ulaşıyor. Büyükmandıra Tren İstasyonu'nda ana hattan ayrılan demiryolu hattı ise Nadırlı, Babaeski, Karamesutlu, Taşağıl, Nacak ve Kavaklı istasyonlarını geçerek Kırklareli il merkezinde son buluyor.

Dikdörtgen plana sahip, uzun kenarı demiryolu hattına paralel olarvak inşa edilen Kırklareli yolcu (gar) yapısı, bodrum, zemin ve birinci kat olmak üzere toplam üç kattan meydana geliyor. Gar yapısı, simetrik bir planlama anlayışı ile inşa ediliyor. Giriş holü dışarıya doğru taşırılarak ana kütleden ayrılıyor ve böylece cepheye hareket kazandırılmasının yanı sıra giriş holünün yolcular tarafından daha rahat algılanması sağlanıyor. Yapının ana kütlesinin üzeri beşik çatı ile örtülüyor. Çatının dar kenarları tepe mahyasına yakın bir hizada kırılarak yarım kırma çatı düzeni oluşturuyor.

Ana kütlenin üzerini örten söz konusu bu çatıya dik bir şekilde yerleştirilen giriş holününbeşik çatısı ile yarım kırma–haçvari şekilde tanımlanabilen bir çatı şekli elde ediliyor. Bu çatı formu ile giriş holü daha fazla belirginleştiriliyor. Söz konusu çatı tipi, gambrel çatı olarak da adlandırılabiliyor. Gambrel çatılar, özellikle ahşap yapılarda sıkça tercih ediliyor. Gambrel çatılar, daha dik eğimli bir üst bölgeye ve daha az eğimli bir alt bölgeye sahip olması nedeniyle çatı aralığının alt kısmında daha fazla kullanılabilir alan sağlıyor. Ayrıca, gambrel çatılar kar ve diğer doğal etkenlere dayanıklı olması sebebiyle de tercih edilebiliyor.

Giriş holünün üst kısmındaki üçgen alınlıklar, pencere-kapı etrafındaki silmeler ve bezemeler, giriş holünün birinci katındaki balkon kapılarının üst kısımları ve yan cephelerdeki dar pencerelerin üst hizasındaki yatay kornişler ve saçak silmeleri ile Neoklasik üslup vurgulanıyor. Taşıyıcısı ahşap olan çatı, asma–oturtma sistemlerin birlikte kullanıldığı makaslara taşıtılıyor. Çatı arasının havalandırılması ve aydınlatılması için her iki yan cephedeki kalkan duvarında birer adet pencere yer alıyor. Yan cephelerde, birinci kat koridorunun aydınlatılabilmesi için dar ve yüksek pencereler düzenlenerek dış cepheye hareket kazandırılıyor. Gar yapısı, tuğla malzemeden kâgir yığma olarak inşa ediliyor; bodrum kat tavan döşemesi volta döşeme olarak, zeminve birinci kat tavan döşemeleri ise ahşap kirişlerle oluşturuluyor. Yapının bölücü duvarları da ahşap konstrüksiyon ile inşa ediliyor ve ahşap eleman kullanılan duvar ve tavan kısımlarında bağdadi sıva uygulanıyor.

Geleneksel bir sıva türü olan ve duvarları güçlendirmek, düzleştirmek için kullanılan bağdadi sıva, Orta Doğu'nun bazı bölgelerinde de yaygın olarak kullanılıyor. Bu sıva türü, çamur, saman ve bazen de ince kum karışımından yapılıyor. Yüzeye uygulandığında, sıva zamanla sertleşiyor ve sağlam bir yüzey oluşturuyor. Bağdadi sıva,yapıya doğal bir görünüm ve sağlamlık kazandırırken, aynı zamanda yapının iç mekanını da yalıtarak koruyor. Yapının özgün projesinde, birinci kat peron cephesinde cumba tasarlanmış olup uygulama esnasında bu kısım balkon olarak inşa ediliyor. İstasyon yapıları, özgün mimari ve yapım teknikleriyle demiryolu ulaşımının tarihine ve gelişimine tanıklık ediyor. Bu yapıların kaybolmuş bir dönemin demiryolu tarihini yansıtmaları doğrultusunda restore edilerek korunmaları önem arz ediyor. Kullanım dışı kalan istasyon alanlarının ve barındırdıkları yapıların, farklı işlevlerle yeniden kent yaşamına kazandırılarak korunması, mimarlık tarihi için büyük önem taşıyor.