Şehrin modernist yüzü: Bosna Hersek Tarih Müzesi
Saraybosna dendiğinde genelde aklımıza ilk olarak şehrin yakın tarihte yaşadığı trajediler ve Osmanlı’dan kalan tarihi mirası gelir. Bosna Hersek Tarih Müzesi, çok daha yakın bir döneme odaklanıyor olsa da; şehrin yaşanmışlıklarını sadece sergilemekle kalmıyor, üstünde de taşıyor. Günümüzde hâlâ cephelerinde savaştan kalan kurşun izlerini görebilmek mümkün. Bu haliyle sadece içinde sergilenenler değil, yapının kendisi de tarihi bir kesit.
Saraybosna'daki Bosna Hersek Tarih Müzesi binası, 20. yüzyılın ikinci yarısında Zagreb'den Boris Magas, Edo Smidihen ve Radovan Horvat adlı üç mimar tarafından tasarlanıyor. Müze, 1945 yılında ‘Ulusal Kurtuluş Müzesi’ adıyla kuruluyor. 1950 yılına kadar Bosna-Hersek Ulusal Müzesi Etnografya Bölümü'nde yer alıyor ve daha sonra adı ‘Bosna-Hersek Halk Devrimi Müzesi’ olarak değiştiriliyor. Nihayetinde ise 1993 yılında Bosna-Hersek Tarih Müzesi olarak son isim değişikliğine uğruyor. Bu isim değişiklikleri elbette tesadüfi değil. Yapıların isimleri de, dönemin kırılgan sosyolojik değişimlerine göre şekilleniyor.
Yapı, 2. Dünya savaşı sonrası kurulan yeni şehrin kamu yapıları arasında konumlanıyor. Devrim Müzesi (bugünkü Bosna-Hersek Tarihi Müzesi) 1963'te Saraybosna'da açıldığında, fütürist bir bakış açısına ve Yugoslavya'nın Sovyet ve Batı etkileri arasında özgün bir kimlik inşa edebileceğine işaret ediyordu. Uluslararası modernist üslup özelliklerini brütalist etkilerle birleştiren yapı, yenilikçi mimarisiyle döneminde oldukça takdir toplamıştır.
Kullanıcılar ana caddeden müze yerleşkesine girdiğinde, öncelikle onları geniş ve yalın bir cepheyi karşıdan görebilecekleri, merdivenli bir teras karşılıyor. Böylece ziyaretçiler bir anlamda şehrin karmaşık yaşamından ayrılan dingin bir seviyeye yükseliyor. Zemin katta oldukça geçirgen cam duvarlarla çevrili bir cephe mevcut. Cephede üstündeki hacmi taşıyan ince kesitli çelik taşıyıcılar dikkat çekiyor. Zemin katta ilerleyen ziyaretçi, son olarak merdiven aracılığıyla bir kez daha yükseliyor ve merkezi sergi alanına, yani üst kattaki kübik hacme giriyor. Buradaki devasa ve benzersiz alan, modernist planlamada sıkça kullanılan bir yöntem olan mekan içinde serbest, esnek bölüntülenmeler ve karma işlevler oluşturmak için oldukça elverişli bir ortam sağlıyor.
Müze Yapısında, Mies van der Rohe tarafından da sıkça kullanılan rasyonel mekan düzenleme ve form kullanımının etkileri hissedilebiliyor. Yapı, geniş bir perspektifle bakıldığında birkaç işlevsel kutudan oluşan, şeffaf ve sağlamlığını hissettiren bir nesne. Beyaz taşlarla kaplı bir kaide üzerinde, devasa bir taş kutuyu destekleyen, oldukça geçirgen ve camlarla kaplı iskeleti mevcut. Oluşturulan mekanlar ise, dışa dönük ve iç bahçeye doğru yönlendirilmiş biçimde. Duvarların ızgara dışındaki serbest konumu, hareketli paneller ve açık serbest plan izlenimi veriyor.
Yapı ziyaretçilerinin gözlemleyebildiği bir diğer konu ise çevre ve siyaset güçlerinin yapıda oluşturduğu tahribattır. Saraybosna'nın iklimi sebebiyle, yapıdaki temel malzemelerden biri olan betonunun büyük bir kısmının genleşip daralmasıyla, çürüme ve çatlamalara yol açan dinamik bir donma-çözülme döngüsü izlenebiliyor. Bunun yanında Bosna'da 1992-95' arasındaki savaş, bombardıman ve ateşli silah kullanımı nedeniyle restorasyon uygulamaları gerçekleştiyse de yapı ciddi bir hasar aldı. Saraybosna Mimarlık Fakültesi'nin raporuna göre 1994 yılında müzenin çatısına 23 top mermisi isabet etmiştir.
Bosna-Hersek'te kültür ve sanat işlerinin merkezi hükümet düzeyinde siyasi bir makamda karşılığı mevcut değildir. Bir Kültür Bakanlığının olmayışı, kültür kurumlarıyla merkezi otoritenin temassızlığını doğurmuştur. Sosyolojik belirsizlik ve geçiş aşaması savaşın bitiminden çeyrek asır sonra bile devam ediyor ve ulusal kültür kurumlarından kimin sorumlu olduğu belirsizliğini koruyor. Bu sebeple Tarih Müzesi’nin hemen yanında yer alan Ulusal Müze dahi yıllarca kapalı kalmıştır.
Yaşadığı tüm maddi imkansızlıklar ve çevresel problemlere rağmen müze binası günümüzde dahi hem yerli hem de yabancı kamuoyunun ilgisini çekiyor. Müze, New York'taki ünlü Modern Sanat Müzesi'nde (MoMA)’da düzenlenen “Somut Bir Ütopyaya Doğru: Yugoslavya'da Mimarlık, 1948-1980” sergisinde yer aldı. Bununla birlikte, 2018 yılında Getty Vakfı, müze binasının dünya mirası çerçevesinde önemli bir değerlemesi olan Keeping it Modern (Modern Tutun) hibesi aracılığıyla yapıyı dünyadaki on önemli modernist alan arasına dahil etti. Bosna Hersek Tarih Müzesi, yolu düşen herkesi tüm görkemiyle karşılamaya devam ediyor.
