Sahilde bir Seyfi Arkan yapısı: İzmit Halkevi

1923 yılında Cumhuriyet’in ilanının ardından ülke çapında topyekün bir modernleşme çalışması başlıyor. Siyasi değişimleri takip eden ekonomik, sosyal ve toplumsal yenilikler teker teker hayata geçiriliyor ve kurulan yeni devletin ihtiyaçlarını karşılarken toplumsal gelişmeyi destekleyecek yeni yapı türleri ortaya çıkıyor. Cumhuriyet’in ve dolayısıyla o dönemdeki iktidarın hedeflediği modern toplumun ve modernleşme hareketinin en somut örneklerinden biri ise halkevleri oluyor. Halkevleri, devletin ideolojisini geniş bir ölçekte halka tanıtmak, ideolojinin ürünleri olan inkılapları toplumun benimsemesini sağlamak ve toplumun bir araya geldiği yeni bir ortam sunmak amacıyla kuruluyor. Salt bir eğitim kurumundan ziyade spor, kültür, sanat, edebiyat gibi farklı alanların bir araya getirildiği halkevleri, çok katmanlı yapısıyla öne çıkıyor. 1932 yılında öncelikle Afyon, Ankara, Aydın, Bolu, Bursa, Çanakkale, Denizli, Diyarbakır, Eminönü (İstanbul), Eskişehir, İzmir, Konya, Malatya ve Samsun’da faaliyete başlayan halkevlerinin sayısı bir yıl içinde 34’e ulaşıyor.

Her bir konumun özenle seçildiği, mimarisinden içindeki eğitim programlarına modernleşmenin öncüsü niteliğinde kurgulanan halkevlerinin 9 farklı şubesi bulunuyor: Dil, Tarih ve Edebiyat Şubesi, Güzel Sanatlar Şubesi, Kütüphane ve Yayın Şubesi, Spor Şubesi, Halk Dershaneleri ve Kurslar Şubesi, Temsil Şubesi, Köycüler Şubesi, Sosyal Yardım Şubesi ile Müze ve Sergi Şubesi. Yapılardaki kapasite ve halkın ihtiyaçları doğrultusunda her halkevinde 9 şubenin hepsi açılmasa bile her halkevinde en az 3 şubenin bulunması gerektiği şartı konuluyor. Tiyatro oyunlarının sergilenmesinden balıkçılık derslerine, konferanslardan yabancı dil dersleri ve yayın çıkarmaya kadar pek çok alanda halkı geliştirecek faaliyet bir çatı altında toplanıyor. Halk tarafından ilgiyle karşılanan halkevlerinin sayısı 20 yıl içinde 478’e ulaşıyor. Bunların yanı sıra köylerde 3 şube şartını gerçekleştiremeyen ama halkın eğitimine destek veren halkodaları ile birlikte bu sayı 4322’yi buluyor. Dönemin kaynaklarına göre ilk halkevlerinin açıldığı 1932 yılında şubelere kayıtlı olan kişi sayısı yaklaşık 900 iken 1940’a gelindiğinde kayıt sayısı 48 bine çıkıyor.

Kimi halkevleri mevcut binalarda konumlandırılırken kimi illerde özel arsalar satın alınarak Cumhuriyet’in temsili niteliğinde yapılar inşa ediliyor. Kimi araştırmacılar halkevlerinin Cumhuriyet Halk Fırkası tarafından finanse edilmesinin kurumları siyasi bir propaganda aracına dönüştürdüğünü savunuyor olsalar da bu yapılar Erken Cumhuriyet Dönemi’nin sosyal ve mimari ortamını çözümlemek için önemli bir kaynak sunuyor. Halkevi binaları çoğunlukla Hükümet Meydanı, Cumhuriyet Meydanı gibi şehirlerdeki yeni planlamanın odak noktası olan yerlerde, ana caddeler ve denizle ilişkili bölgelerde, dini mekanlara da yakın alanlarda konumlandırılıyor. Tarihsel süreçte bir sahil kenti olarak öne çıkan İzmit’te inşa edilen İzmit Halkevi de deniz ile camiye yakın konumu ve halkevlerinin genel prensiplerini taşıyan yapısıyla öne çıkıyor.

Kandıra, Yalova ve Sakarya gibi yerleşim bölgelerine yakınlığı dolayısıyla İzmit Halkevi, açıldığı 1932 yılından itibaren halk tarafından ilgiyle karşılanıyor. İlk yılın sonunda 434 üyesi varken iki yıl içinde bu sayı 1200’lere ulaşıyor. Kendine özel binası olmadığından başlangıçta Cumhuriyet Halk Fırkası’nın binasında 8 şubeyle birlikte açılıyor. Ancak alanın yetmemesi nedeniyle fırkanın il heyeti Necati Bey Okulu’nu İzmit Halkevi’ne tahsis ediyor. 9. şube olan Müze ve Sergi’nin de açılmasıyla birlikte cazibe merkezi olacak bir halkevine dönüşüyor. Kendine özel spor salonu olmayan halkevi, İdman Yurdu’nun salonlarını kullanıyor. Ayrıca tüm şubelerin bulunması, şubelere ayrılan odaların yetersiz kalmasına ve gösterimlerin yapılamamasına sebep oluyor. Alan yetersizliği kaynaklı kalite sorunlarının giderek artması nedeniyle 1935 yılında CHF İl Kongresi sırasında İzmit Halkevi için yeni bir yapı inşa edilmesine karar veriliyor. Bu kararın verildiği dönemde eş zamanlı olarak İzmit’in imar planı üzerindeki çalışmalar devam ediyor. Ankara’nın şehir planlarını hazırlayan Prof. Hermann Jansen’in 1934 yılında İzmit keşfi sonrasında hazırladığı rapor halkevinin arazi seçiminde önemli bir rol oynuyor. Jansen’in hazırladığı rapor; kentin tarihi güzelliklerini korumak, sahil şeridinde modern bir görünüm elde etmek, kamuya açık otel, konser alanı, restoran gibi yapılar inşa etmek, bölgedeki ulaşım sorunlarına dikkat çekerek Ankara-İstanbul hattını genişletmek gibi konulara odaklanıyor. Tüm bu konular değerlendirilerek İzmit için tarihi değeri bulunan Fevziye Cami’nin yanında ve denize paralel bir konumda arazi seçimi yapılıyor.

Gerekli bütçe çalışmalarının ve hazırlıkların ardından kaynaklara göre 1938-1939 yıllarında İzmit Halkevi’nin temeli atılıyor. Yapının tasarımını yapması için Florya Deniz Köşkü, İller Bankası, Çankaya Hariciye Köşkü gibi dönemin önemli mimari eserlerini tasarlayan Seyfi Arkan ile anlaşılıyor. Halkevleri için çoğunlukla L, T ve I plan tipi kullanılıyor ve Seyfi Arkan bu yaklaşımı devam ettirerek İzmit Halkevi’nde L plan tipini tercih ediyor. Arkan’ın tasarımı işlevlerine göre ayrılmış iki ana kütleden meydana geliyor. Bir ana kütle büyük bir salona ev sahipliği yaparken diğer ana kütlede idari birimler, derslikler ve kütüphane yer alıyor. Bu iki ana kütle arasındaki bağlantı ise tek kat yüksekliğindeki kolonların yer aldığı yarı açık bir koridor aracılığıyla sağlanıyor. Denize paralel konumlanan ve denizden bakıldığında algılanan yapıda giriş deniz tarafından veriliyor.

Erken Cumhuriyet Dönemi mimarisinde sıklıkla rastlanan oval formlar, İzmit Halkevi’nin tasarımında kendini gösteriyor. İçinde kütüphane ile dersliklerin yer aldığı ana kütle denize doğru uzanırken kütlenin ön kısmı oval formda tasarlanıyor. Yapıda düşey ve yatay taşıyıcılar betonarme iskelete sahipken duvarlar yığma tekniğiyle tuğla ile örülüyor ve üzeri sıvayla kaplanıyor. Halkevlerinde sadelik ön plandayken bu sadeliği daha dikkat çeken bir hale getirecek dokunuşlar yapılıyor. İzmit Halkevi’nin iç mekanında da bu dokunuş Marmara Mermeri kaplı ve oval bitişli merdivenler ile yapılıyor. Yerel bölgeden referans almanın ön planda olduğu bu dönemde, yapının konumu itibariyle denizle ilişki kurulmak isteniyor ve cepheler şeffaflık hissi veren pencerelerle kaplanıyor. Bu sayede iç mekanda da oldukça ferah ve ışık alan mekanlar elde ediliyor.

Arkan tasarımında süslemelerden kaçındığı gibi sade ama etkileyici bir yapı elde etmek için kütleyi dikeyde dikkat çekici hale getirecek bir kule ekliyor. Kimi araştırmacılara göre bu kule Jansen’in planındaki uygulanmayan deniz fenerine referans verirken kimi araştırmacılar yapının yanındaki Fevziye Cami’ye atıf olduğunu öne sürüyorlar. Cephedeki yatay ve dikey çizgiler, oval pencere çıkmaları ve farklı boyutlardaki pencereler kütlede güçlü bir ifade oluşturulmasını sağlıyor. Girişteki yarı açık alanın bir benzeri kuzey ve güney cephelerinde de yapılıyor ve cepheler geri çekilerek kolonlarla etkileyici bir görüntü oluşturuluyor.

Bölgede önemli bir sosyalleşme ve paylaşım alanı görevi gören İzmit Halkevi, açıldıktan hemen sonra 1942-1943 yılları arasında 8 konser ve 13 temsile ev sahipliği yaparak yoğun bir ilgiyle karşılanıyor. Kentte halkevinden önce bir kütüphane ve okuma salonu olmaması, halkevine olan ilgiyi de artırdığı gibi gelişmekte olan İzmit sahil şeridinde yapılacak çevre düzenlemelerinin hızlanmasını sağlıyor. Bu kapsamda rıhtımda ağaçlandırma ve ışıklandırma çalışmaları yapılıyor, kamuya açık bir park tasarlanıyor. Yapının çevresinde bulunan atıl durumdaki yapılar yıkılıyor, İzmit Halkevi’ne giden yol belediye tarafından düzenleniyor. Sahilin zamanla doldurulması ve demiryolunun kıyı şeridine alınmasıyla birlikte geçmişte büyük bir bahçeye sahip yapının denizle iletişimi kesiliyor. Yaklaşık 20 yıl boyunca yeni binasında hizmet veren İzmit Halkevi’nin işlevine 1951 yılında halkevlerinin kapatılması nedeniyle son veriliyor. 1980 yılından itibaren yapı İzmit Halk Eğitimi Merkezi ve Akşam Sanat Okulu olarak hizmet vermeye başlıyor ve yaklaşık 40 yıllık bir sürenin ardından restorasyona giriyor. İstanbul 2 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulunun 02.03.1993 tarih ve 3028 sayılı kararı ile 1. derecede tarihi eser tescili yapılıyor.