Nişantaşı’nın yitirilen simgelerinden biri: Maçka Oteli

Cumhuriyet’in ilanının ardından ülkenin yönetim sisteminin değişmesiyle birlikte daha modern bir toplumun inşa edilmesi amacıyla ayrı kollarda paralel olarak faaliyetler yürütülüyor. Ekonomik, sosyal, toplumsal ve siyasi iklimin değiştiği bu yıllarda mimari bu değişimlerin en görünür kılındığı alanlardan biri oluyor. Öncelikle milliyetçi bir tutumla Selçuklu ve Osmanlı mimarisi incelenerek tasarımlar yapılsa da 1930’lu yıllara gelindiğinde bu anlayış yerini daha modernist bir tutuma bırakıyor. Bu dönemlerde Avrupalı çağdaş yapıların incelenmesinin ardından yeni yapı türleri Türkiye’de varlık göstermeye başlıyor, var olan yapılardaysa dönemin ihtiyaçlarına uygun düzenlemeler yapılıyor. Konaklama yapıları da bu düzenlemeler kapsamında tasarım ve yönetim biçimi olarak değişime uğrayan türlerden biri oluyor.

Dünya çapında turizm sektörünün giderek önem kazanması, şehir turizminin gelişip değişmesini ve konaklama yapılarının bu değişiklikler doğrultusunda çeşitlenmesini sağlıyor. Dünya Turizm Örgütü’nün "yönetim, üretim, ticaret ve hizmetler gibi tarım dışı ekonomi ve gelişmiş ulaşım özelliklerine sahip şehirsel alanlarda gerçekleştirilen turizm faaliyetidir”şeklinde tanımladığı şehir turizmi, Türkiye’nin en gözde şehirlerinden olan İstanbul, Ankara ve İzmir gibi şehirlerde kendini gösteriyor. 1950’li yıllarla birlikte de bu şehirleri -özellikle de İstanbul’u- ticaret veya seyahat amacıyla ziyarete gelen turistlerin konaklayabileceği lüks işletme ihtiyacı ortaya çıkıyor. Tam böyle bir dönemde dışişleri sorumlusu Fatin Rüştü Zorlu’nun dünya çapında ünlü otel zinciri sahibi Conrad Hilton ile tanışması, İstanbul’a Hilton’un yatırım yapma sürecini başlatıyor. Dönemin hükümeti, 26.11.1950 tarihli kararname ile birinci sınıf otelin yapılmasına karar veriyor. Ancak bu nitelikte bir otelin yapılmasını destekleyecek bir özel sektör kuruluşu olmadığı gibi işletmesi konusunda da organizasyonu sağlayacak bir kamu kuruluşu bulunmuyor. Bu nedenle bu otelin inşası başlangıçta Maliye Bakanlığı’nın sorumluluğunda gerçekleşirken Adnan Menderes’in talimatıyla süreç yönetimini Emekli Sandığı devralıyor.

Hilton Oteli’nin başarıya ulaşması, otel yatırımlarının hız kazanmasını sağlarken yeni otellerin süreçlerini yönetmek için Emekli Sandığı’na bağlı farklı bir şirket kurulmasına karar veriliyor. Bu şirket, o dönemde Türkiye’de otel inşa süreçlerini yönetecek nitelikte bir şirket olmadığı için Belçika merkezli Dyckerhoff und Windmann ortaklığıyla Emek İnşaat ismiyle hayata geçiriliyor. Kuruluşundan 4 yıl sonra Dyckerhoff und Windmann %49 payını Kızılay Derneği Başkanlığı’na devrediyor ve şirket Emek İnşaat ve İşletme ismini alıyor. Emek İnşaat ve İşletme’nin kurulmasına giden süreci Emekli Sandığı Genel Müdürü Nuri Kınık şu şekilde anlatıyor: “Hilton Oteli inşaatı sırasında alınan sonuçlar, gayrimenkulle uğraşan bir şirketin kurulmasını da zorunlu kılıyordu. Bu düşünce ile zamanın idarecilerine şu teklifi yapmıştık: İmkânlarımız çoğalıyor, bu imkânları realize etmek için ayrı bir şirket kurmak, memleketin çeşitli yerlerinde gerekli inşaat işlerini sonuçlandırmak ve bu şekilde Emekli Sandığı’nın paralarını kıymetlendirmek. Bu, çok gerekliydi. Çünkü Maliye Vekâletinden Milli Emlak arsalarının satın alınması, büyük münakaşalardan, çekişmelerden sonra kabul edilmişti. Nitekim bugünkü Maçka Oteli, emekliler için yapılmış dinlenme evleri ve işhanları aldığımız bu arsalar üzerine kurulmuştur. Yani bu, Emekli Sandığı’nın İştirakler Müdürlüğü’nün yapabileceği bir iş değildi. Ancak müstakil ve kendi başına çalışan, ama manen Emekli Sandığı’na bağlı bir şirketin mevcudiyeti ile olabilecekti. Bu hususları idarecilerimize ve Hükûmete arz ettikten sonra istediğimiz mutabakat hâsıl oldu.”*

Türkiye otelciliği için önemli bir gelişme olan Emek İnşaat ve İşletme, Emek Otelleri olarak adlandırılan 6 otel yatırımını yapıyor: İzmir’de Büyük Efes Oteli (1963), İstanbul’da Büyük Tarabya Oteli (1966), Ankara’da Büyük Ankara Oteli (1966) ile Stad Oteli (1969), Bursa’da Çelik Palas Oteli (Sandığa geçişi 1963) ve Maçka Oteli (1972). Emek İnşaat ve İşletme, bu otellerin yanı sıra Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde turizm tesisleri inşaatında da önemli rol oynuyor. Şirketin İstanbul’da inşa ettiği üçüncü otel olan Maçka Oteli, uzun yıllar boyunca Nişantaşı’nın simge yapılarından biri olarak öne çıkıyor.

1966 yılında Emekli Sandığı, Nişantaşı’nda o dönemki adlarıyla Emlâk ve Eytam Caddeleri'nin kesiştiği kavşakta -bugün Abdi İpekçi Caddeleri ve Mim Kemal Öke- inşa edilecek otel için bir yarışma açıyor. Yüksel Okan, Zafer Koçak, Yılmaz Ergüvenç, Afife Emiroğlu, Selçuk Batur, Neşet & Şaziment Arolat, Metin Hepgüler, Fatin Uran, Yüksel Erdemir, Baran Çağa gibi isimlerin katıldığı yarışmada birinciliği Yılmaz Sanlı alıyor. Avan projenin ardından uygulama projesi hazırlanıyor ve yapı 1972 yılında işletmeye açılıyor.

Yılmaz Sanlı’nın kızı Mimar Suzan Sanlı Esin, yarışma sürecine dair anısını Arkitera’da yazdığı bir yazıda şöyle anlatıyor: “…Bu sıralarda annem bana hamiledir ve 1966 yılı başlarında babam Almanya’ya bir iş seyahatine gider. Gitmeden önce ise Emekli Sandığı Maçka Oteli mimari proje yarışması açılır ve büro olarak katılma kararı alınır. İşte hikâyenin buradan sonrası benim için bir mimari peri masalına dönüşür… Babam benim doğumum nedeniyle Almanya’dan geri döner. Onun yokluğunda çizilen yarışma projesi içine sinmez. 1 hafta içinde yeni bir teklif hazırlar, tüm çizimleri evde kendi yapar. Benim yeni doğduğum halde hiç ağlamadığımı, yan odada ona sağladığım huzurla bu projeyi çizdiğini söyler. Sonra da ekler. ‘Bu yarışma ödülü senin bana hediyen.’ Ben henüz mimarlıkla ilgim olmadığı günlerden beri dinlediğim bu hikâye ile ünlü bir mimar olan babamın tasarladığı Maçka Oteli’nin benim doğumumu temsil eden bir eser olduğuna inanırım.”**

Mimarın hayatı için de önemli yapılardan biri olan Maçka Oteli, 2339 metrekarelik bir alan üzerine inşa ediliyor. Avan proje ve uygulama projesi Yılmaz Sanlı tarafından hazırlanırken dekorasyonda Güner Acar ve Yıldırım Sağlıkova, statik projede Yıldırım Altav, tesisat projesinde İlhami Nural, elektrik projesinde Bülent Cedetaş imzası bulunuyor.

Maçka Oteli; üç katlı bodrum, hizmet birimlerinin bulunduğu giriş ve galeri katı ile beşi yatak katı olmak üzere toplam on kattan oluşuyor. Otelin ana girişi Eytam Caddesi’nde yer alırken, Emlak Caddesi üzerinde servis girişi konumlandırılıyor. Otele giriş yapan kullanıcıları bir resepsiyon karşılıyor. Bu katta dükkanların ve idari birimlerin yanı sıra snack-bar ve berber yer alıyor. Mimarlık dergisinde yarışma sonucunun açıklandığı yazıda belirtildiğine göre dükkanlar avan projede yapının dışında olacak şekilde planlanıyor, ancak Arkitekt dergisindeki planlara bakıldığında dükkanların içeri alındığı görülüyor. Böylece jürinin yorumları doğrultusunda projede değişiklik yapıldığı anlaşılıyor.

Yapıda çalışanlar ve servis için ayrı bir giriş kurgulanıyor. Jürinin “Personel ve memur yemek ve istirahat yerlerinin ışıklı yerlere ve mümkünse mutfak katına veya mutfakla irtibatlarının rahatça kurulabileceği bir yere alınmaları lâzımdır.”*** diyerek bodrum kat planlarında da düzenleme istediği ve uygulama aşamasında projenin düzenlendiği görülüyor. Otelin birinci bodrum katında pavyon bulunuyor ve bu alanın girişi Emlak Caddesi üzerinden veriliyor.

Otelin asma katı restoran ve kafe olarak işlevlendiriliyor. İki caddenin kesiştiği kavşak noktasına yemek salonu konumlandırılırken bu katta Maçka Demokrasi Parkı manzarasını izleyen kahvaltı ve yemek alanları bulunuyor. Geniş bir mutfak ile çalışanların yemekhanesi arka cepheye yerleştirilirken bu katta bir de özel toplantı salonu yer alıyor. Giriş ve asma kat ile yatak katlarının kütlesi arasındaki fark, yapının algılanış biçiminde çeşitlilik açısından önemli bir rol oynuyor. Yapının yatak katlarında iki yataklı toplam 184 oda yer alıyor. Bu odalar stüdyo tipi olarak hazırlanıyor ve bu şekilde apartman dairesi olarak kullanılma ihtimali bırakılıyor.

Maçka Oteli, mimarın 60’lı yıllarda benimsediği güçlü kütle hareketleri ile dikkat çekiyor. Sanlı, yapının cephelerinde oldukça sade bir tasarımı tercih ederken bu sadeliği yatay ve dikeyde dışarı taşan strüktür elemanları ile bozuyor. Betonun modernist duruşunu temel geometrik biçimlerden yararlanarak daha da vurgulu bir hale getiriyor. Her iki yönüyle de yoğun caddelere bakan yapıda, cepheler arasında da farklı tasarımlar yaparak bir çeşitlilik kurguluyor.

Açılışlarında büyük bir sükse yapan ve uzun yıllar adından söz ettiren Emek Otelleri, 1990’lı yıllara gelindiğinde eski başarısını yitiriyor. Üst üste zarar eden oteller, 2002 yılında işletilmeleri için yabancı otel zincirlerine süreli olarak satılıyor. Bu oteller genel olarak bir tadilattan geçtikten sonra yeniden işletilmeye başlatılsa da Maçka Oteli yıkılarak yerine yeniden bir otel inşa ediliyor. Yılmaz Sanlı, yapısının haberi olmadan yıkılmasından dolayı büyük bir üzüntü duyuyor ve Mimarlar Odası’na başvuru yapıyor ancak bir sonuç alamıyor. Nişantaşı’nın önemli simgelerinden biri olan Maçka Oteli, yitirdiğimiz mimari mirasımız listesinde yerini alıyor.