Mevlevihanelerde Mimari Kurgu

Mevlevilik, 1207-1273 yıllarında yaşamış Mevlana Celaleddin-İ Rumi’nin felsefesiyle oluşturulmuş bir sünni islam tarikatıdır. Merkezi Konya’da olan tarikat; Hz. Mevlana’nın vefatının ardından oğlu Sultan Veled ve torunu Arif Çelebi Mevlana’nın hayat görüşünü sistemleştirmek amacıyla kuruluyor.

Mevlevi tarikatına ait kişilerin birlikte ibadet edebilmeleri için inşa edilen yapılara “Mevlevihane” veya “Hankah” deniyor. Özellikle Osmanlı döneminde büyüyüp gelişen mevlevihane yapılarının geniş çapta olanlarına “Asitane” ismi veriliyor. “Zaviye” ise daha küçük ölçüde inşa edilerek gezici dervişlerin konaklaması için de kullanılıyordu.

İlk mevlevihanenin ne zaman inşa edildiği bilinmiyor ancak Mevlana’nın kullandığı derviş hücreleri, mevlevihanelerin temelini oluşturuyor diyebiliriz. Genellikle geniş bahçe içerisine konumlandırılan mevlevihaneler pek çok farklı fonksiyonda kullanılan birimlerin olmasıyla külliye olarak nitelendiriliyor.

Mevlevihanelerin planını incelediğimizde merkezi alanda bulunan tek kubbe ve çevresine yerleşen çeşitli mekanlarla karşılaşıyoruz. Mevlevihaneler, cami planına benzer bir düzende inşa edililiyor. Mevlevihane mimarisinde genel olarak Konya Mevlana Dergahı model alınsa da hepsi aynı plan düzeni içerisinde devam etmemekle birlikte, topoğrafyanın durumu ve ekonomik kaygılar gibi bazı etkenlere bağlı olarak farklı düzenlemeler de olabiliyordu.

Mevlevihane yapıları semahane, mescid, türbe ve matbah-ı şerif olmak üzere dört ana bölümden oluşuyor. Eğitim, ibadet ve barınmanın sağlandığı birimler mevlevihane bünyesinde bulunuyor.

Matbah-ı Şerif, Arapçada mutfak anlamına gelen “Matbah” kelimesi mevlevihaneler de ise manevi anlamda pişmenin olgunlaşmanın sağlandığı eğitim birimi olarak kullanılmasının yanı sıra yemeklerin pişirildiği mekandır. Mevlevihanelere özel olan diğer birim olan Meydan-ı Şerif’de güne başlarken ibadet edilir daha sonra yönetim ve hükümlerin hakkında toplantılar yapılan mekandır. Burada dervişlerin konakladığı “Dedeğan” ismindeki derviş odaları da bulunuyor. Bu mekanların dışında semahane, harem dairesi, selamlık, kütüphane, türbe, şadırvan, hamam ve tuvalet de bulunabiliyor. Ayrıca mevlevihane bahçesinde yer alan susmuşların sessizlerin yeri anlamına gelen “Hamuşan” isimli kabristan da bulunabiliyor.

Mevlevihanelerin odak noktası ve ibadet bölümü olan semahaneler, genellikle dıştan dikdörtgen planlı içten ise ahşap ayak ve korkuluklarla sınırlarının çizildiği kare-dikdörtgen, yuvarlak veya çokgen planlı olabiliyor. Semahanede “Mukabele-i şerif” isimi verilen mevlevi zikir törenleri gerçekleşiyor. Burada yapılan törenlerde semazenler için bu bölümün tabanı pürüzsüz bir yüzey olmasına özen gösterilerek genelde gürgen ağacından döşeme yapılıyor.

Semahanelerde mihrap da bulunabiliyor. Semahanelerde mihrap olmasının iki sebebi olduğu biliniyor. İlki; şeyh postunun kıbleye dönük serildiğinden kıble yönünün bilinmesi adına mihraba yer veriliyor. Şeyh postu ise şeyhe ait küçük-büyük baş hayvan derisinden yapılan post minderini ifade ediyor. Mihrap olmasının bir diğer sebebi ise namazların burada da kılınabiliyor olmasıydı. Mevlana Dergahı ve Yenikapı gibi bazı mevlevihanelerde semahanenin yanı sıra mescid de bulunuyor.

Mevlevihaneler tek, iki veya üç katlı olarak da inşa edilebiliyor. Semahaneyi bir veya birden çok yönden saran mahfiller buluyor. Sema törenleri herkese açık olup katılan erkekler semahanenin ahşap korkuluklarının ardından izlerken; kadınlar ise üst katta bulunan bacılar mahfilinden töreni görebilmekteydi. Aynı zamanda üst katta hünkar mahfili ve “Mıtrıb Mahfili” adı verilen sema gösterilerinde mevlevi musikisini icra eden kişilere ayrılmış mahfiller bulunabiliyordu.

Mevlevihanelerde süsleme özelliği olarak gösterişten uzak olması tercih edilse de Galata Mevlevihanesi ve Mevlana Dergahı gibi süslemenin yoğun olduğu yapılar da bulunuyor. Özellikle süslemeler semahane, türbe, meydanı şerif, haremlik ve seramlıkta artmasıyla dikkat çekiyor.

Mevlevihanelerin çoğunda camiye benzer özellikler bulunuyor. Öncellikle son cemaat yeriyle karşılaşıyoruz. Bazı mevlevihaneler de minare ve minber de yer alıyor ayrıca zaten var olan mihrapla birlikte tasarlanan mevlevihanelere cami-tekke veya cami-semahane isimiyle nitelendiriliyor.

Mevlevihanelerin, 1925 tarihinde tekke ve zaviye kapatılması kanunuyla mevlevihane işlevleri sona eriyor. Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne ait olan mevlevihanelerin pek çoğunun semahaneleri bugün cami olarak kullanılmaya devam ediliyor. Galata Mevlevihanesi ve Manisa Mevlevihanesi’nde olduğu gibi bazıları da müze olarak işlevlendiriyor.