Bugünkü yazımıza konu olan, İzmir Karşıyaka’da konumlanan ve kent belleğinde önemli bir yere sahip olan Paya Apartmanı, mimari kimliği ve tarihî özellikleriyle dikkat çekiyor. Yapı, Karşıyaka’nın Aksoy Mahallesi’nde,Yalı Caddesi olarak da bilinen Cemal Gürsel Caddesi üzerinde yer alıyor. Paya ailesi tarafından satın alınan parsel üzerine inşa edilen apartman, 1950 yılında, 1950-70’li yıllarda Ege Bölgesi'nde önemli eserler veren ve İzmir’in mimari gelişimine katkı sağlayan değerli mimarlardan biri olan Ziya Nebioğlu tarafından tasarlanıyor. Başlangıçta üç katlı olarak inşa edilen bina, 1957 yılında eklenen dördüncü kat ile bugünkü formuna kavuşuyor. Nebioğlu, 1946 yılında Amerika’daki Florida Üniversitesi Gainesville kampüsünde mimarlık eğitimini tamamladıktan sonra, 1948 yılına kadar burada mesleki deneyim kazanıyor. Bu süreçte bir dönem Frank Lloyd Wright ile çalışma fırsatı bulan Nebioğlu, modernist mimariye duyduğu ilgiyi pekiştirerek, tasarımlarında organik formlara yöneliyor, Paya Apartmanı da bu anlayışın izlerini taşıyor. Asimetrik kütle düzeni, prese tuğla ile vurgulanan eğrisel köşesi, yatay çizgiyi belirginleştiren beyaz bordürleri,cephede görülen balkon köşelerindeki ince dairesel kolonları ve ritmik pencere düzeniyledönemin modernist mimari karakterini yansıtıyor.

İzmir Körfezi’nin kuzey kıyısında yer alan Karşıyaka, 19. yüzyılın başlarından itibaren gelişim göstermeye başlıyor ve özellikle 19. yüzyılın sonlarına doğru Levanten ailelerin yazlık köşkleriyle şekillenen bir sahil yerleşimi kimliği kazanıyor. Cumhuriyet’in ilanının ardından, bölgeye yerleşen eğitimli ve çağdaş yaşam tarzını benimseyen Türk aileleri,modernist mimari anlayışıyla inşa edilen villalar ve köşklerde yaşamlarını sürdürüyor. 1930’lu ve 40’lı yıllarda Behçet Uz’un belediye başkanlığı döneminde yürütülen kentsel düzenleme çalışmalarıyla birlikte, bataklık alanlar kurutuluyor, sahil bandı genişletiliyor ve yeni altyapı projeleri hayata geçirilerek Karşıyaka, daha hareketli ve prestijli bir kent parçasına dönüşüyor. 1950’li yıllardan itibaren, hızla artan nüfus ve göç hareketleriKarşıyaka’da kentsel dönüşüm sürecini hızlandırıyor. 1955’te onaylanan imar planları doğrultusunda, sahil hattında zemin+6 katlı, iç kesimlerde ise zemin+3 ve 4 katlı apartmanlar inşa edilmeye başlanıyor. Zamanla, bölgenin sayfiye yerleşimi kimliği zayıflarken, Karşıyaka, modern apartman dokusuyla şekillenen ve kentin üst gelir gruplarının tercih ettiği bir konut alanına dönüşüyor.

1960’lara gelindiğinde, daha önce ayrık düzende inşa edilen 2-3 katlı müstakil yapılar yerini, yalın modernist çizgilerle tasarlanmış zemin+4 katlı aile apartmanlarına bırakıyor. Bu dönüşümün dikkat çeken yapılarından biri de Paya Apartmanı oluyor. Paya Apartmanı, modernist mimari anlayışın Karşıyaka’daki en karakteristik örneklerinden biri olarak dikkat çekiyor. Asimetrik kütle düzeni, prese tuğla ile vurgulanan eğrisel köşesi, yatayda uzanan beyaz bordürleri ve balkon köşelerinde yer alan dairesel kolonlarıyla dönemin estetik anlayışını yansıtıyor. Bu süreçte, Fahri Nişli, Faruk San, Akif Kınay, Cavit Ölçer ve Alp Türksoy gibi İzmir’in önde gelen mimarları, Karşıyaka’nın modern mimari kimliğinin oluşumunda önemli rol oynuyor. Ancak zamanla, birçok aile apartmanı yüksek katlı projeler nedeniyle kaybolurken, Paya Apartmanı gibi özgün yapılar, dönemin kent belleğini koruyarak varlığını sürdürüyor.

Zemin+üç kat düzeninde tasarlananPaya Apartmanı’nda her katta tek daire bulunuyor. Daire girişleri, ıslak mekânlarla birlikte iki büyük yatak odasının kısmen gizlendiği vestiyer holünden açılıyor. Bu holden ulaşılan doğrusal bir koridor, diğer yatak odalarına,mutfağa ve yaşam alanlarına geçişi sağlıyor. Yaşam alanları, birbirine bağlı ancak farklı işlevlere sahip yemek, günlük yaşam ve misafir odası düzeni içinde şekilleniyor. Balkon köşelerinde yer alan dairesel kolonlar ve taşıyıcı sistemde kullanılan V pilotiler, dönemin modernist yaklaşımını yansıtarak apartmana özgün bir karakter kazandırıyor

Apartmanın dış cephesi, kullanılan farklı renk ve malzemelerle dikkat çekiyor. Prese tuğlalar ile yeşil ahşap kepenklerin oluşturduğu kontrast, binaya sıcak ve davetkâr bir atmosfer kazandırıyor. Bu doğal malzeme kullanımı, yapının ev hissini güçlendirerekmodernist tasarımanlayışını destekliyor. Zaman içinde iç mekânlarda bazı değişiklikler yapılırken, apartman özgün formunu büyük ölçüde koruyarak hem konut hem de ticari işlevini sürdürüyor. Yapının bakım ve sahiplik sorumluluğu İsmail Paya tarafından üstlenilirken, Ayşe Banu Paya da bina ile ilgili isimler arasında yer alıyor.

Dönemin saygın avukatlarından İsmail Paya ve ailesi için tasarlanan Paya Apartmanı,Karşıyaka’nın kentsel belleğinde önemli bir yer tutmaya devam ediyor. Ancak, kentlerde artan rant baskısı ve imar değişiklikleri nedeniyle, benzer yapıların yerine yüksek katlı projelerin inşa edilmesi, mimari miras açısından büyük bir tehdit oluşturuyor. 02.12.2010 tarihli ve 5482 sayılı karar doğrultusunda, Kültür ve Turizm Bakanlığı'nabağlı İzmir 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından tescillenen yapı, bu tür tehlikelere karşı koruma altına alınıyor. Bu karar, apartmanın yıkılmasını veya yerine yeni bir inşaat yapılmasını engelleyerek, özgün dokusunun korunmasını sağlıyor. Ege Bölgesi’nin önemli mimarlarından biri tarafından tasarlanan ve modernist mimarininKarşıyaka’daki özel örneklerinden biri olan Paya Apartmanı, mimari ve tarihî değeriyle dikkat çekmeye devam ediyor. Semtin özgün dokusunun korunması açısından önemli bir yere sahip olan bu yapı, Yalı Caddesi’nde uzun yıllar boyunca yaşatılmayı hak ediyor.

Paya Apartmanı, modernist mimarinin Karşıyaka’daki önemli temsilcilerinden biri olarak kent belleğinde varlığını sürdürüyor. Yoğun kentleşme baskısına rağmen özgün kimliğinikoruyan bu yapı, yalnızca bir apartman değil, aynı zamanda Karşıyaka’nın mimari ve tarihî gelişiminin bir tanığı olarak değer taşıyor. Kent dokusunun giderek dönüşmesine rağmen, Paya Apartmanı gibi yapılar geçmişin izlerini günümüze taşımaya ve modernist mirası yaşatmaya devam ediyor.