İmarı destekleyen yapı: İller Bankası

Yapıların, inşa edildikleri dönemde ele alınış biçimleri ve yapım teknikleri gibi özellikleriyle öne çıktıklarını, uzun yıllar boyunca değerlerini günbegün artırarak varlıklarını sürdürdüklerini biliyoruz. Ancak kimi yapılar temsil ettiği akım veya öne çıkan özelliği fark etmeksizin, bir süre sonra zamanın ritmine ayak uyduramayıp yıkılma tehlikesiyle karşı karşıya kalıyorlar. Tıpkı Seyfi Arkan’ın Ankara Ulus’ta tasarladığı İller Bankası gibi…

Cumhuriyet’in ilanının ardından modern ve yeni nesil kentlerin inşası için yerel yönetimler aracılığıyla imar faaliyetlerinin hızlandırılması gerekiyor ve bu nedenle yerel yönetimleri finanse edecek bir kurum ihtiyacı doğuyor. İller Bankası ya da inşa edildiği dönemdeki adıyla Belediyeler Bankası, Atatürk’ün talimatıyla belediyelerin imar faaliyetlerinin finanse edilebilmesi için kuruluyor. İller Bankası, Ankara Palas’ın yanındaki küçük bir yapıda 11 Haziran 1933’te faaliyete başlıyor. Ardından bir yıl sonra Anafartalar Caddesi’ndeki Nafıa Vekâleti’nin yerine taşınıyor.

Kurum, işlerini bir süre Nafıa Vekaleti’nde yürütse de temsil ettiği anlama binaen kendine ait bir merkez binasının olması gerektiğine karar veriliyor ve 1935’te uluslararası bir yarışma düzenleniyor. Dönemin önemli kaynaklarından biri olan Arkitekt dergisindeki bilgiye göre yarışmanın jürisinde banka idarecilerinin yanı sıra Mimar Prof. E. Egli, İmar Direktörü Mimar Semih Rüstem, Mimar Bedri Bey, Bayındırlık Yapı ve Köprüler Şefi Mühendis Kâzım Bey ve Mühendis Ali Haydar Bey yer alıyor. Yerli yabancı mimarların toplam 18 proje ile katılım sağladığı yarışmada Seyfi Arkan, “Sur” rumuzlu projesiyle birinciliğe layık görülürken Mimar İrfan (Affan Lugal) ve Nizamettin Bey (Nizamettin Doğu)’in projeleri ikincilik, Mimar Celal ve Reşad’ın “Baykuş” rumuzlu projesi ile Viyanalı iki mimarın ayrı tipte iki projesi eşdeğer olarak üçüncülük ödülünü alıyor.

İhtiyaç programına göre binanın içinde Belediyeler Bankası’nın merkez binasına, bir kısımda Ankara İmar Direktörlüğü’ne ve kiralık dairelere yer verileceği belirtiliyor. Tasarım kriterlerinde o dönemde Jansen (Yansen) Planı’na göre İller Bankası’nın hemen yanında yapılması kararlaştırılan opera yapısı olduğundan dolayı opera binasının önüne geçilmemesi ve o yapının etkisini kuvvetlendirme amacıylaçevredeki yapıların düz ve sade olması gerektiği not düşülüyor. Bu doğrultuda sadeliğin ön planda olduğu İller Bankası 80 yıl boyunca dikkatleri üzerinde topluyor.

Seyfi Arkan, 2 farklı tasarım ile yarışmaya başvuruyor ve iki modeli de eğrisel formların kullanımı sayesinde diğer projelerden ayrılıyor. Yapının bulunduğu Atatürk Bulvarı ve çevresinde dönemin önemli mimarlarının tasarladığı yapılar yer alıyor: G. Mongeri’nin Ziraat Bankası, Tekel Başmüdürlüğü ve Osmanlı Bankası Binası, E. Egli’nin İsmet Paşa Kız Enstitü Binası, C. Holzmeister’in Merkez Bankası, Emlak ve Eytam Bankası Binası, Sami Arsev’in İlk Etibank Binası, Vedat Tek ve Kemalettin Bey’in Ankara Palas Yapısı, Şevki Balmumcu’nun Sergievi. Her birinin farklı özellikleriyle dikkat çeken yapılar olduğu ve daha çok kübik formlara sahip olduğu göz önünde bulundurulduğunda Arkan’ın yapısındaki eğrisel form daha anlamlı bir hale geliyor.

L biçimindeki İller Bankası bodrum, zemin ve 3 kat olacak şekilde planlanıyor. Yapının bodrum katında banka kasası ve müşterilere ait özel kasalar, arşiv, sığınak, hademelere özel yatakhane, gardroplar ve tuvaletler yer alıyor. Arkan, tasarımını anlattığı dergi yazısında kasaların birbirinden tamamen ayrıldığını ve bu katta otomatik yangın söndürme sistemi kurgulandığını belirtiyor. Yapının içinde farklı işlevler yer aldığı için bu kısımlara özel girişler olması gerekiyor ve tüm girişler yapının zemin katından alınıyor. Ancak bu noktada Arkan kullanıcıları dairesel form ile öncelikli olarak bankanın ana girişine yönlendiriyor. İmar Direktörlüğü ve dairelerin girişini ayrı yerlerden alarak farklılaştırıyor. Zemin katın içinde giriş holleri, bankacılık işlem birimleri, ofis alanları ve dükkanlar yer alıyor.

Yapının birinci katında bankanın muhasebe, muhabere, sigorta, genel direktör odası, hukuk işleri büroları gibi yönetim birimleri bulunuyor. İkinci katı İmar Direktörlüğü’ne ayrılan yapının son katında ikişer ve üçer odalı, mutfak ve banyolu dört oda yer alıyor. Bu katta odaların yanı sıra ortak kullanıma açık çamaşırlık ve kurutma alanları da bulunuyor.

İskeleti betonarme olan yapının düşey sirkülasyon öğeleri sağır cephede yer alıyor. Ofisler ana caddeye bakacak şekilde yerleştirilirken holün aydınlatmasını sağlamak amacıyla bant pencerelerden destek alınıyor. Malzeme seçimine dikkat edilen yapının ön cephesi Ankara taşı, arka cephesi piyer artifisyel, salonları parke, holü, koridoru ve ana merdiveni ise mermer döşemeyle kaplı oluyor. Ayrıca bankanın girişinde kristal cam yüzeyler ve dairelerin kesişmesinden oluşan bronz korkuluklar yer alıyor.

Zemin katta insan ölçeğini önemseyerek doluluk-boşluk oranını hesaplayan Arkan üst katlarda daha “katı” bir dil benimsiyor. Farklı işlevlerin yer aldığı bir yapıda giriş-çıkış kurgusunu ustaca yapması, tesisatları gizleyerek yapı içinde bir bütün oluşturması ve eğrisel formların davetkarlığını kullanması ile mimarlık tarihine kakıda bulunuyor. Uzun süre hizmet veren yapı, hala tartışılan farklı sebeplerle 2017 yılında -ne yazık ki- yıkılmış olsa da tasarım ilkeleri sayesinde kendini hiç unutulmayacak bir yere konumlandırıyor.