De Stijl ve Bauhaus etkisinin görüldüğü bir yapı: Mimar Radi Birol Evi

Mimar Mustafa Radi Birol’un, Sarıyer Merkez Mahallesi’nde, Afiyet Sokak ile Yar Sokağınkesişiminde konumlanan kendisi için tasarladığı ilk yapısı olan konut, Bauhaus anlayışını ve De Stijl tarzını yansıtan İstanbul’daki nitelikli örneklerden biri olarak karşımıza çıkıyor. Bauhaus ve De Stijl anlayışlarının yapı üzerindeki izleri, yapının Türkiye'deki Cumhuriyet Mimarlığı bağlamındaki önemini de arttırıyor. Yapının mimarı, Mimarlar Odası'nın ve Mimarlık Vakfı'nın kurucu üyelerinden biri olan Radi Birol, 18 Nisan 1927 tarihinde İstanbul’da Sarıyer’de doğuyor. Lise eğitimini Kabataş Erkek Lisesi’nde tamamlamış olduğu bilinen Birol, 1950 tarihine gelindiğinde ise Güzel Sanatlar Akademisi’ndeki mimarlık eğitimini tamamlıyor. Birol, üniversite eğitimini bitirdikten sonra askerlik görevini yerine getiriyor ve görev dönüşü Sedat Hakkı Eldem ile altı ay boyunca Hilton Projesi'nde çalışma fırsatı buluyor. Bu projeden sonra Birol,şehircilik alanında eğitim almak amacıyla bir sene boyunca Paris'te bulunuyor. Paris dönüşünde, Birol, İMA ile Karayolları Genel Müdürlüğü Binası yarışmasına katılarak birinci oluyor. 1956 tarihine gelindiğinde Birol, İsveç’e şehircik ihtisası yapmak için gidiyor ve Kraliyet Akademisi’nde dört sene çalışıyor. Birol’un, hayatının bir yılını Paris’te,19 yılını ise İsveç’te geçirdiği biliniyor. 27 Ocak 2011 tarihinde aramızdan ayrılan Birol, uzun yıllar yurtdışında görev yaptıktan sonra 1975 senesinde Türkiye’ye dönerek Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi’nde öğretim üyesi olarak görev hayatına başlıyor ve bu kurumdan 2003 senesinde emekli oluyor.

Birol; meslek hayatı boyunca kent planları, konut, sosyal ve kültürel yapılar, iş-alışveriş merkezleri, endüstri yapıları, spor tesisleri, sergi binaları, havaalanları ve çeşitli hastane binalarının projelerini yürütüyor, uygulamalarda bulunuyor. Birol’un yurtdışındaki başlıca uygulamalarından Stockholm Havaalanı, Arlanda/Stocholm'de 1500 yataklı Enskededalen Hastanesi ve Eskilstuna Kültür Merkezi yapıları öne çıkıyor. Birol’un Sapanca Mahmudiye'deProf. Güzin Gürel için bir villa tasarımı da bulunuyor. Birol, 1940’lı yılların ortalarında kendisi için tasarlamaya başladığı bugünkü yazımıza konu olan konut yapısını, 1950 tarihinde uygulama fırsatı buluyor. Söz konusu konut yapısının inşa edildiği sırada, Türkiye'deki inşaat sektörünün zorlu bir dönemden geçtiği ve bu nedenle yeterli miktarda ve çeşitlilikte yapı malzemesi bulmanın zor olduğu biliniyor. Sarıyer’de Afiyet Sokak ile Yar Sokağın kesişiminde, yaklaşık olarak 50 m2’lik bir köşe parselde konumlanan, beyaz renkli dış cephesi ve geniş cam yüzeyleriyle modern bir görünüme sahip Mimar Radi Birol Evi, özgün tasarımı ve nitelikli mimari özellikleriyle öne çıkıyor. Evin iç mekanları da modern tasarım anlayışını yansıtıyor. Mimar Radi Birol, söz konusu yapıyı Bauhaus anlayışında ve kendisinden önceki kuşaktan öncü mimarlar olan Seyfi Arkan’ın ve Sedad Hakkı Eldem’intalebeliği sonrasında tasarlıyor. Yapı, zemin üzeri iki kattan meydana geliyor. Giriş katın altında, bodrum kat olarak nitelendirilebilecek bir kat daha bulunuyor. Arbil Ötkünç yapının Bauhaus anlayışı ile olan ilişkisini “Bauhaus biçim dili ile düzenlenen ön cephe, yatay bant pencereleri, kalın teras korkulukları, kiriş biçimindeki teras örtüsü ile yatay etkilidir.” şeklinde açıklıyor.

Bauhaus aslında bir okul olmasına rağmen, 1923 Uluslararası Mimarlık Sergisi ve devamında mimarlık üzerine yazılmış çeşitli Bauhaus kitapları, Gropius'un Bauhaus yapısı, halkın çoğunluğunu, bir mimarlık eserinin modern olması durumunda bunun "Bauhaus Mimarisi" olduğuna ikna ediyor. Bauhaus anlayışında tasarımlar gerçekleştiren Bruno Taut, Ernst Egli gibi isimlerin Türkiye’de mimarlığın sadece uygulama alanında değil, eğitiminde de yer almış olmaları Bauhaus anlayışının Türkiye’de benimsenmesinde büyük rol oynuyor. O dönemin Avrupa’sında hâkim olan Bauhaus anlayışı temsilcilerinden sayılacak bu isimlerin Türkiye’deki mimarlık ortamına katkıları, Birol’un öğrenciliği dönemine kadar yansıyor.

Bauhaus anlayışı ile De Stijl akımı arasında da bir bağlantı bulunuyor. Bülent Özer“Bauhaus” adlı bir makalesinde De Stijl ile Bauhaus arasındaki benzerliği “De Stijl'in, asal renklerle temel geometrik formlara dayanarak, hemen her alanda aşırı derecede rasyonel ve objektif çözümlere ulaştığını görmekteyiz. Evrensellik fikrini ifade eden bu formlarla makina için tasarlananlar arasında her ikisinde de amaç nötr formlar elde etmek olduğundan büyük bir benzerlik söz konusuydu” sözleri ile açıklıyor. Filiz Özer ise Bauhaus’un form dünyasını, “De Stijl akımı sanatçılarının estetik açıdan ileri sürdükleri rasyonel ve basit formları Bauhaus'cular da endüstri üretimine yatkınlıkları yönünden geliştirmişlerdir. Bu şekilde Bauhaus formlarının karakterini rasyonel, geometrik ve soyut olarak özetleyebiliriz.” sözleri ile ifade ediyor.

Yazımızda ele aldığımız konuta geri dönersek, düz çatılı, bezemeden arınmış, sade, fonksiyonel bir tasarıma sahip Radi Birol Evi’nde, Le Corbusier’nin mimari yaklaşımıyla da benzerlikler görülüyor. Kütle ve cephelerdegeometrik form dünyasını yansıtan biçimlerin kullanıldığı tasarım, De Stijl akımıyla karşılaştırılabilir değerlere sahip olmasıyla dikkat çekiyor. Ötkünç yapının De Stijl ile olan ilişkisini ise “Yapının en ayırt edici mimari özelliği adeta De Stijl dönemine ait bir kompozisyon gibi ele alınmış cepheleridir. Bir bütün oluşturan iki cephede de doluluk boşluk oranları denetimli ve dengeli bir biçimde düzenlenmiştir.” sözleriyle açıklıyor. Birol’un, bu yapı için yaptığı renk çalışmalarında da De Stijl etkisi görülüyor.

2010 yılında Mimar Radi Birol ile yapılan bir görüşmede, söz konusu ev için “Bugünkü kafayla yapsam yine benzer bir ev yaparım. Değiştirmek istediğim bir şey yoktur. İstanbul’un sayılı modernist yapılarından biridir.” şeklinde bir yorum yapıyor. Bu sözler, Birol'un tasarımını ve evin özgünlüğünü ne kadar önemsediğini gösteriyor.