Bozkırı yeşerten beton yerleşke: ODTÜ

Türkiye’de 1950’li yılların ortalarında, konut planlamasında sorunlar yaşanıyor ve çeşitli çözüm önerileri aranıyordu. 5 Eylül 1951’de Birleşmiş Milletler (BM) Yardım Teşkilatı’yla bu kapsamda bir anlaşma imzalanıyor. Ardından Birleşmiş Milletler’de görevli Amerikalı uzman Prof. Charles Abrams, bu konuda çalışmak üzere Türkiye’ye gönderiliyor. Abrams, yaptığı çalışmalar sonucunda bu sorunun çözümünde mimarlara ve şehir plancılarına önemli görevler düştüğünü ancak o dönemde Türkiye’de mimar yetiştiren yükseköğretim kurumunun yeterli sayıda olmadığını vurguluyor. Böylece dönemin içinde bulunduğu durum ve ihtiyaç nedeniyle, Ankara’da bir mimarlık ve şehircilik okulu açılmasına karar veriliyor.

ODTÜ’nün kurulması için hükümete sunulan belgede gerekçe şu şekilde açıklanıyor: “Yerleşme ve plastik çözümleriyle Türk Milleti’nin öğrenim felsefesini aksettirecek olan Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Türkiye ve diğer Orta Doğu memleketleri öğrencilerine ilmi, teknik ve mesleki sahalarda ileri bir öğrenim temin edecektir.”

Bu belgede aynı zamanda, ilk yıllarda gerekli elemanların sağlanması bakımından yabancı uzmanlara ihtiyaç duyulduğu belirtiliyor ve Pennsylvania Üniversitesi Mimarlık ve Şehir Planlama Okulu’ndan yardım alınıyor. ODTÜ’nün kuruluş süreci, Pennsylvania Üniversitesi Güzel Sanatlar Okulu Dekanı Prof. Holmes Perkins’in başkan olduğu bir heyetin 1955 yılında Türkiye’ye gelmesiyle başlıyor.

ODTÜ, 15 Kasım 1956 yılında küçük bir yapı içinde eğitime başlıyor. 1959 yılında uluslararası bir proje yarışması düzenleniyor. Proje alanı belli olmayan yarışmada, projenin kentin dışında çevre verisiyle birlikte bir planlama önerisi yapılması isteniyor. O dönem için bir ilk olan yarışmada Dr. Turgut Cansever, Ertürk Yener ve Mehmet Tataroğlu'ndan oluşan Türk ekip birinci oluyor ancak yerleşkenin nereye kurulacağı tam olarak belirlenmediği için proje askıya alınıyor. Araya hükümet değişikliği gibi gelişmelerin de girmesiyle Cansever ve ekibinin projesi tamamen rafa kalkıyor. Turgut Cansever, ODTÜ sayfasını tamamen kapatarak yeni açılan yarışmada jüri üyeliği davetini de geri çeviriyor. Bir yandan arazi arayışları devam ederken 1960 darbesi gerçekleşiyor ve süreç sekteye uğruyor.

1961 yılında, jüri üyeleri arasında uluslararası isimlerin de bulunduğu, yeni bir yarışma açılıyor ve böylece ODTÜ’nün üniversite kompleksine dönüşme süreci başlıyor. Yarışma, kent planlamasının yanı sıra mimarlık fakültesi, rektörlük binası ve yurt yapılarının tasarımını da içeriyor. Yarışmayı 28 yaşındaki İTÜ mezunu Behruz Çinici ve eşi Altuğ Çinici kazanıyor.

ODTÜ’nün inşası, Ankara’nın bir öğrenci şehri olarak kurgulanmasının ilk adımlarından sayılıyor. Cumhuriyet Dönemi üniversite yerleşkelerinden biri olan ODTÜ Ankara Yerleşkesi, Türkiye’de modern mimarinin önemli temsillerinden biri oluyor. Yapı endüstrisinin henüz gelişmediği bir zamanda, üstün gayretler sonucu inşa edilen ODTÜ sayesinde bir üniversite kampüs hayatı oluşturuluyor.

Proje arazisi, Ankara'nın görünebilen bir tepesi üzerinde yer alıyor. TBMM binasının bulunduğu Ankara kent merkezinden beş kilometre uzaklıkta, Eymir Gölü'nü de içine alan, özgün, topografik, engebeli ve tarımsal niteliklere sahip bir alan üzerine kurulan yerleşke; takriben 45 milyon metrekarelik bir sahaya yayılıyor. Konaklama birimleri için ayrılan yerler ve yeşil sahanın da dahil olduğu projede binalar sadece 8 milyon metrekarelik bir alana inşa ediliyor.

Altuğ ve Behruz Çinici’nin tasarladığı kompleks, yarışma şartnamesinde belirtilen koşullara göre üç ana fonksiyona ayrılıyor. Bunlar; Akademik Bölge, Merkez Bölge ve İkametgah Bölgesi olarak sınıflandırılıyor. Yatay bir mimariye sahip olan üniversite binaları, saha vazifesi gören merkezi bir eksen ile orantılı olarak batıya doğru gelişiyor. Eksenin batı tarafında idari ilimler, mimarlık, fen ve edebiyat, eğitim, mühendislik, ziraat fakülteleri gibi akademik binalar; doğu tarafında ise rektörlük, merkez kitaplık, merkezi oditoryum, kafeterya, rekreasyon alanları gibi daha sosyal ve idari kısımlar bulunuyor.

Yaya aksının araç trafiği tarafından engellenmeden süreklilik kazandığı projede, kamusal alan işlevi gören ve Fransızca bir terim olan “alle”, akademik bölgeyi çevreleyerek kuzey-güney doğrultusunda yer alıyor. Alle kimi yerde daralarak, kimi yerde de genişleyerek yeşil alanla bütünleşiyor. Sürekliliği bozmadan, bina girişlerinde yapıya özel küçük meydanlar oluşturuyor.

ODTÜ yerleşkesi, birbiri içine geçmiş çeşitli doku ve yapı gruplarının bir aks düzleminde bir araya gelmesiyle planlanıyor. Bahsedilen aks, katı ve standart bir düzeni benimsemiyor. Aksine, sınırları esnek olan, gelişmeye ve üretmeye açık bir örüntü şeklini ifade ediyor. Yerleşkeye ait çizimlerin tüm ölçeklerinde, bir aks sistemi görülüyor. Vaziyet planı başta olmak üzere, mimarinin önemli bileşenlerinden biri olan kaset döşemelerde de aks sistemi devam ediyor.

Behruz Çinici, 4-9 Ekim 2004 tarihleri arasında düzenlenen 1. İstanbul Mimarlık Festivali'nde, ODTÜ yerleşkesi sürecini şu sözlerle ifade ediyor: “Dönemin maliye bakanı Mustafa Kurdaş benim meslek hayatımın büyük bir şansıdır. Asıl mimar odur ben onun çizgicisiyim demekten iftihar ederim.”

Büyük bir özenle tasarlanan Orta Doğu Teknik Üniversitesi, manzara yönünde gelişim gösteriyor. Mimarlık fakültesi, büyük bir bütünün aktif çalışan ilk fakültesi olma özelliğini de taşıyor. Fakültenin alle üzerinde iki girişi bulunuyor. Bunlardan ilki olan esas girişte, idari mekanlar ve öğretim üyelerinin odaları bulunuyor. Alle ile bağlantısı uzun arkadlı bir yol ile güçlendirilen ikinci giriş, atölyelere ve dersliklere açılıyor. Giriş holü ile dekanlık arasındaki bağlantıyı sağlayan ahşap merdivenler ise heykelsi bir ifade kazanıyor.

Mimarlık fakültesinde atölyeler üç gruba ayrılıyor. Birinci grupta şehircilik atölyeleri; ikincisinde endüstri ürünleri tasarımı ve arazi mimarisi atölyeleri; üçüncü grupta ise mimarlık atölyeleri yer alıyor. Şehircilik atölyeleri, tavanlarındaki fil gözü benzeri açıklıklar ile tepeden gün ışığı alıyor. Kare mekanların ortasında oluşturulan iç bahçe, atölyelerin iç yüzeyden de doğal ışık almasını sağlıyor.

Merkezi kitaplık, doğuya açılan bir aks üzerinde, 12.000 m^2’lik bir inşaat sahasında bulunuyor. Giriş holü, kitaplığın kontrollü ve kontrolsüz kısımlarını birbirinden ayırıyor. Girişin hemen solunda bir avlu ve sergi salonu bulunuyor. Cephelerde işlevden kaynaklı sağır yüzeylerin tekdüzeleşmesi, yüzeylerin öne ve geriye çekilmesi ile engelleniyor. Okuma salonlarında pencere önünde kitap okunabilirliğinin sağlanması için bant pencereler kullanılıyor. Yerleşkenin tamamında görüldüğü gibi merkez kitaplıkta da merdivenler binanın dışında çözülüyor ve kendilerine ait birer kabuk ile ana bloğa ekleniyor.

Brütalizmin etkilerinin görüldüğü yapının cephelerinde brüt beton, Ankara taşı; pencere bantlarında ise traverten kullanılıyor. Taşıyıcı sistem ve açıklıklar, planlarda ve cephelerde rahatlıkla okunabiliyor. Yerleşkede bulunan bazı binalarda brütalist etkinin yanı sıra ekspresyonizmin etkileri de görülüyor.

Açıklık ve çeşitliliğin bulunması, büyük kütleye sahip bir yapı profilinin oluşmasını engelliyor. Selçuklu mimarisinden esintiler taşıyan iç okuma salonu, çeşitli işlevlerde de kullanılıyor.

Geometrik formların hakim olduğu binalarda kullanılan malzemeler çeşitlilik gösteriyor. Cephelerde ham halleriyle kullanılan beton ve tuğla yüzeyler, yapıların dikkat çeken bir diğer materyal.

Kapalı spor salonu, geniş bir rampa ile konaklama bölgesine giden taşıt yoluna bağlanıyor. Alt kattaki soyunma odalarının üzerine denk gelen rampadan çıkılarak seyirci girişine ulaşılıyor. Giriş holü tribünlerin en üst noktasına bağlanıyor. Bir alt katta yer alan sporcu girişi, soyunma odaları ve spor sahası ile aynı kotta yer alıyor.

Kabuk örtü sistemine sahip olan kapalı spor salonu; kalınlığı 16 cm, boyu 50 m, eni 33 m olan katlanmış plaklardan oluşuyor. Örtünün taşıyıcı sistemle birleştiği hizada bırakılan açıklıklardan doğal ışık girişi sağlanıyor. Tüm yerleşke binalarında olduğu gibi kapalı spor salonunda da malzemeler ham halleriyle kullanılıyor. Yapının cephesinde, brüt beton ve sıvalı yüzeyler kendini gösteriyor.

Form ve işlev arasında bir kopukluğun görüldüğü kapalı spor salonunda; tribün ve soyunma odalarının olduğu kütleye kavis verilmesiyle, spor sahasının fonksiyonundan kaynaklanan 90 derecelik açıdan kaçınılıyor.

Yerleşke planlamasında ve tasarım kararlarındaki en önemli noktalardan biri yeşil alan sürekliliği oluyor. Bu sebeple arazi, mekansal planı destekler nitelikte ağaçlandırılıyor. Yürütülen bu çalışmada 15 milyon ağaç, dikilmek ve tohum olarak ekilmek üzere ODTÜ’ye kazandırılıyor.

Türkiye’nin en başarılı ağaçlandırma çalışmasının yapıldığı proje, 1995 yılında 442 aday arasından, “Dikkate Değer Yenilikçi Konseptler Sunan Projeler” kategorisinde seçilen 4 projeden biri olarak Aga Khan ödülünü alıyor. Ankara'nın hava koşullarını kuruluk, nemlilik ve kirlilik açılarından iyileştirmesi, diğer üniversiteler için örnek teşkil etmesi; kentsel ve bölgesel bir planlama stratejisi olarak mimar ve plancılara ilham kaynağı oluyor.

ODTÜ’nün Yakın Gelecekte Yapılaşması

ODTÜ Mimarlık Fakültesi Mekânsal Strateji ve Tasarım Çalışma Grubu’nun 2016’da yayınladığı Mekansal Strateji ve Tasarım Kılavuzu’nda, yerleşkenin yakın gelecekte yapılaşma süreci anlatılıyor. Kılavuzda stratejik tasarım yaklaşımı üç temel eksen üzerinden ele alınıyor. Bu üç eksen, var olan alanların mekansal ihtiyaçları ve yerleşkenin topografik verilerinden yola çıkarak tanımlanıyor. Kılavuzda amaç; geçmişte üretilmiş tasarım kararlarına, özellikle yaya omurgasına(alle) sadık kalınarak yeni gelişim alanlarıyla mekansal bütünlüğün sağlanması olarak açıklanıyor.

1. Eksen: Ana Yerleşke Dilimi

1961 Behruz Çinici Planı ile gelişen ve üzerinde yerleşkenin temel eğitim ve araştırma birimlerini barındıran eksen, ana yerleşke dilimini oluşturuyor. Bu dilimin içerisinde ana yaya omurgası ve bu omurgaya dışarıdan araç erişimi sağlayan çevre yolu bulunuyor. Ana yerleşke dilimi, isminden de anlaşıldığı üzere belirgin bir yapılaşma yoğunluğuna sahip.

2. Eksen: Geçiş Dilimi

İkinci gelişim ekseni, yerleşkenin gelecekteki mekânsal büyüme kurgusu için bir ara-geçiş bölgesi olarak tanımlanıyor. Yerleşkenin özgün planında yer alan çevre yoluna ve yapılaşma alanı stratejisine sadık kalınarak; geçiş dilimi ekseninin iç gelişimi, herhangi bir bütüncüllüğe konu olmuyor. Büyük oranda ağaçlık bölgenin içerisinde yer alan bölgenin, ana yaya omurgasına doğu-batı doğrultusundaki yatay yaya bağlantıları ile daha güçlü bağlanması öneriliyor. Yol boyunca görece dağınık bir oturuma sahip yapıları, kuzey-güney doğrultusunda bağlayacak ikincil yaya hatlarının oluşturulması öngörülüyor.

3. Eksen: Teknopark - ODTÜKent Dilimi

Teknokent, ODTÜKent ve yeni yurtlar bölgesini kapsayan eksen, ana yaya omurgası ve eğitim yapılarına belli bir mesafe uzaklıkta konumlanıyor. Bu dilim, yoğun yapılaşmış ve gelecekteki yapılaşmalara da açık olan bir bölge olarak tanımlanıyor. Geçiş diliminde önerilen ikincil yaya hattının, bu alandaki yaya dolaşımı ile birleşerek ortalarındaki araç omurgasını çevreleyebileceği söyleniyor. Teknokent içerisinde ihtiyaç duyulan yaya omurgasının, yeni oluşturulacak yaya ekseni ile giderilmesi öngörülüyor. Dilim içerisinde oluşturulacak yaya ekseninin, yurtlar bölgesinden kuzeye doğru uzanan bir gezinti yolu olması hedefleniyor.

2011 yılında hayata gözlerini yuman Behruz Çinici’nin ODTÜ’yü anlattığı bir seminerde şu ifadeleri kullanıyor:

• “Yaptığım işler bittikten sonra onları düşünüp düşünüp kıvranıyorum. Onları düşlerimde yıkıp yıkıp tekrar yapıyorum. Ancak kafamda bugüne kadar yıkamadığım tek bir mekanım var, o da ODTÜ Mimarlık Fakültesi’dir. O hala genç bir yapıdır.”