Bir Spor Tesisinden Daha Fazlası: Ankara 19 Mayıs Stadyumu
Ankara başkent ilan edildikten sonra sadece fiziki ve mekânsal olarak değil kentte yaşayan insanların sosyal hayatı bağlamında da modernleşme amaçlanmıştır. Gündelik hayatın değişimini gerektiren bu modernleşme politikalarının sonucu olarak toplumun alışkanlıklarına yenileri eklenmek istemiş ve bu ‘’yeni’’ gündelik hayat projesinin gerektirdiği mekanların üretilmesi gerekliliği doğmuştur. Gençlik için dönem iktidarının düşünceleri ve geleceğe dönük planlarında büyük bir yer kaplayan spor olgusu için başkentte bir spor mabedi inşa etme fikri de bundan kaynaklanmaktadır. Tüm bu sosyal ve mekânsal planlamalar silsilesinin sonucu olarak başkente kazandırılan bina ise Ankara 19 Mayıs Stadyumu’dur.
Ankara’ya kazandırılan sosyal ve sportif tesislerden biri olan Ankara Stadyumu’nun inşasına 1934 yılında başlanıp 1936 yılında stadyumun açılışı yapılmıştır. Birçok milli bayramın kutlandığı mekan olarak bir sahne görevini üstlenen stadyum, ‘’Yeni Türkiye’’nin sportif mekan anlayışını da yansıtmaktadır. İtalyan mimar Pierre Vietti Violi tarafında tasarlanan bina İstanbul dışında inşa edilmiş ve ilk modern spor tesisi olma özelliğini de taşımaktadır. Yeni başkentin törenler ve spor müsabakaları için ihtiyaç duyduğu modern mekan, Ankara 19 Mayıs Stadyumu ile giderilmiştir. Bu yapı bir spor tesisinin ötesinde dönem iktidarının gençliğe, spora ve geleceğe dair ideallerini de mimarisi ile yansıtmaktadır.
Yapının mimarı Violi, stadyumu anlatmak için kaleme aldığı bir yazısında stadyumların askeri işlevinden de bahsetmiş, gençlerin hem bedensel hem zihinsel eğitiminin ordu için ne denli önemli bir konu olduğundan bahsetmiştir. Vitoli’ye göre gençlerin bedensel eğitiminin ordu için bir gereklilik olduğu gibi, stadyumların da sportif faaliyetlere yönelik işlevlerinin yanı sıra askeri törenler için gereken şartları yerine getirmesi gerekmektedir.
Korkmaz’a göre devletin farklı alanlarda aldığı kararların ve sürdürdüğü politikaların dönem dönem bir mekana dönüştüğü de görülmektedir. Erk ve fiziksel çevre arasındaki bağın net olarak görüldüğü bu durumlar, birbirine direkt olarak bağlı olmayan alanlar arasında mimarlığın bir bağlayıcı olarak görev aldığı süreçlere örnek olarak gösterilebilmektedir. Erken Dönem Cumhuriyet yıllarında bu durumlardan birine örnek oluşturabilecek yapılardan birisi de ideolojik altyapısı birçok çalışmada ortaya konmuş olan Ankara 19 Mayıs Stadyumu ve 1934-1936 yılları arasındaki planlama ve inşa sürecidir.
Dönem iktidarının sağlıklı nesillere sahip olmak, makul vatandaş ve ideal gençlik yetiştirmek gibi kavramlarla tanımladığı toplumsal hedeflerinin yani ideolojilerinin sonucu olan politikalar bulunmaktadır. Sağlık, eğitim, aile ve imar alanlarına sirayet eden bu politikalar hem işlevsel açıdan hem de propagandanın şartlarından biri olan temsiliyeti sağlaması adına belli başlı mekanlara ihtiyaç duymuştur. Bunun yanı sıra karar mercilerinin bu reformlardan beklentisi sadece bedenini eğitmiş hayatında spor olan sağlıklı nesiller yetiştirmek değildir. Aynı zamanda iktisadi ve askeri hazırlık süreçleri için çeşitli kabiliyetleri geliştirmek, gençliği her türlü zararlı alışkanlıklardan korumak ve devlet tarafından belirlenmiş toplumsal normlara uygun birer vatandaş yetiştirilmesi amaçlanmaktadır. Çünkü yöneticiler devrimin sağlıklı, becerikli, çalışkan ama aynı zamanda uyumlu vatandaşını yaratmadan planladıkları sosyal veya ekonomik reformları gerçekleştiremeyeceklerini düşünmektedir.
“Evet hastane yapalım fakat bir tek stad yapmayalım mı? Biz diyoruz ki hasta olmayalım. Hasta olmamak için göğsümüzü, azamızı, kafamızı sağlamlaştıralım. Bunun için bir tek stad yapalım. Evet, hastaneden evvel stad lazım” (Türk Spor, 27 Kasım 1930).
Bu haber metninden de anlaşıldığı üzere tüm ideolojik altyapı devamında bir mekan ihtiyacı doğurmuş ve inşa öncesinde bir takım temeller oluşturularak sonuca varılmıştır. Bu temeller sağlık alanında yapılan reformlar, eğitimin içerisine dahil edilen müfredatlar ve gençliğe hitap eden alanlarda sporun teşvik edilmesidir. Yukarıdaki alıntıda da görüldüğü gibi bu tür temeller için yazılı basın da devreye sokulmuş ve kamuoyu böyle bir ihtiyacın varlığı konusunda ikna edilmeye çalışılmıştır.
Ankara kenti üzerine çalışmaları barındıran Jansen planına göre 19 Mayıs Stadyumu, Gençlik Parkı ve Hipodrom ile birlikte inşa edilen ve bir bebek gibi büyütülmeye çalışılan ulus devleti temsil edecek ve gelecekte inşa edilecek spor alanlarına referans olarak yapılmıştır. Ankara 19 Mayıs Stadyumu dönem adıyla Ankara Millet Stadı, devletin fiziksel çevredeki bir yansıması olarak planlanan görsel algının bir parçası olarak yükselmiş aynı zamanda erk tarafından kutsal bir hedef olarak görülen modernleşmeye de fiziksel bağlamda katkı sağlamıştır. Dönemin mimari özelliklerini ve yapı teknolojisinin ulaştığı seviyeyi yansıtmasının yanında, Türkiye’de gerçekleştirilen ilk modern stadyum yapısı olması açısından tarihi ve sembolik bir önem taşımaktadır.
Dönemine göre devasa denilebilecek bu kamu yapısı Ankara’nın fiziksel değişimine öncülük eden yapılardan biri olmakla birlikte kamusal alan bağlamında üstlendiği rol ile toplumun günlük hayatında da değişimlere zemin hazırlamıştır. Bu ikili değişimi Zahide Korkmaz tezinde şöyle açıklamaktadır:
‘’Modernleşmenin tam anlamıyla gerçekleşebilmesi için, kentin fiziksel yapısının, görünümünün değişimi kadar, içinde gerçekleştirilen toplumsal yaşantının değiştirilmesi, modernleşmenin gündelik yaşamda da karşılığını bulması, geleneksel yaşantının yerini modern yaşam pratiklerinin alması gerekmektedir.’’ (Korkmaz,2007)
Bu çerçeveden baktığımızda kamusal mekanlar, iktidar ve iktidarın ideolojisi tarafından oluşturulması hedeflenen yeni sosyal yaşantıyı bir plan olmaktan çıkararak realite haline getirmede çok büyük rol üstlenmektedir. Ankara 19 Mayıs Stadyumu Erken Dönem Türkiye Cumhuriyeti yönetimi için yürütülmeye çalışılan modernleşme politikalarının okunabildiği yapılardan birisi konumundadır.
Jansen tarafından 1924 yılında hazırlanan Ankara Kent Planı’nın barındırdığı sosyal imkanlardan birisi olan bu spor kompleksi yapısı mimarisi itibariyle cumhuriyetin hedeflediği modernlik kadar, toplumun yeni tanıştığı spor olanakları ile sosyal politikaların da bir parçası niteliğindedir. Diğer yandan bu kazanımlarının yanında 19 Mayıs Stadyumu çağdaş ve nitelikli mimarisiyle kent imgesine katkıda bulunmaktadır. Mimarinin propaganda aracı olarak kullanımında büyük bir öneme sahip olan bu imgesel katkı Ankara’nın tanıtımında 19 Mayıs Stadyumu’na özel bir yer ayrılmasına da sebep olmuştur.
Kamu binaları bağlamında bakıldığında herhangi bir coğrafyada üretilen bir kamu binasının sadece bir bina olduğunu düşünmek oldukça eksik olacaktır. İnşa edildiği dönem erkinin ve politikalarının mekânsal karşılığı olan bu binalar açık ve örtülü birçok politik mesaj içermektedir. Ankara 19 Mayıs Stadyumu da bu tip ‘’düşünce barındıran’’ binalara verilebilecek örneklerden biri konumundadır.