Ankara’da bir Sedad Hakkı yapısı: Gümrükler ve İnhisarlar Vekâleti

Cumhuriyet’in ilanının ardından Osmanlı Devleti zamanında bir kasaba olan Ankara büyük bir değişime uğruyor. Cumhuriyet’in aynası olduğu düşünülen kentte yabancı ve Türk pek çok mimarın katkısıyla idari, kamusal, kültürel ve sosyal işlevlere yönelik yapılar inşa ediliyor. Farklı dönemlerde farklı mimari anlayışlar hâkim olsa da hepsinde modern bir kent kurgulama amacı bulunuyor. Cumhuriyet’in ilk 10 yılını geride bırakırken farklı bakanlıkların ve müdürlüklerin yapıları da yavaş yavaş Ankara’nın kent hayatına katılıyor. İşlerin planlama süreçleri oturdukça yeni yapılara olan ihtiyaç da artıyor. Bu planlama süreçlerinde yapıları mimari yarışmalar açarak tasarlama fikri de pek çok yapı için tercih ediliyor. İdari yapıların ağırlıklı olarak yabancı mimarlara verildiği dönemde bu yarışmalara katılarak kendini ispat eden Türk mimarlar ise övgüyle karşılanıyor. Cumhuriyet’in istediği aydın kesime ulaşma hedefini yansıtan bu mimarların eserleri adı önceleri Mimar sonradan Arkitekt olan dergide incelenerek tanıtımları yapılıyor. Bir yarışma sonucu tasarlanan Gümrükler ve İnhisarlar Vekâleti de bu yapılardan biri olarak mimarlık tarihindeki yerini alıyor.

1934 yılında Gümrükler ve İnhisarlar Vekâleti Binası Proje Müsabakası ismiyle Maliye Vekaleti tarafından katılıma açılan yarışmada 18 farklı proje değerlendirmeye alınıyor. Dergide verilen bilgiye göre bazı projeler gerekli şartları sağlamadığı için değerlendirilemiyor. Yarışmanın jürisinde Maliye Vekâleti Fen Heyeti Müdürü Mühendis Hasan Hadi, Ankara İmar Müdürü Mimar Semih Rüstem, Türk Mimarlar Cemiyeti Mümessili Mimar Asım, Türk Mühendisler Birliği Mümessili Mühendis Fuat ile Müteahhit Mühendis Muhlis yer alıyor. Detaylı bir incelemenin ardından birincilik ödülünü Sedad Hakkı Eldem alıyor ve onun tasarladığı yapının inşa edilmesine karar veriliyor. Yarışmada ikinciliğe İhsan Kazım, üçüncülüğe H. Hüsnü, dördüncülüğe Nizamettin ve beşinciliğe Seyfettin Nasıh’ın hazırladığı projeler layık görülüyor.

Uluslararası katılıma açık olan yarışmayı Türk bir mimarın kazanması o dönemde yankı uyandırıyor. Mimar dergisi 1934 yılındaki sayısında bu yarışmaya özel hazırladığı yazısında durumu şu şekilde kutluyor: “Memnuniyetle kaydediyoruz ki, ecnebi mimarların da iştirak ettikleri bu müsabakada beş mükâfatın kâffesini Türk mimarları kazanmıştır. Memleket mimarları, evvelki müsabakalarda olduğu gibi bu muvaffakiyetle, tekrar memleketimizde mimarî bir varlık mevcut olduğu, yabancı mimarlara muhtaç olmadığımızı bir kere daha ispat ettiler. Son senelerde, gerek devlet büyüklerinin gerek halkın, itimadına mazhar olan mimarlarımız, bu itimada lâyık olduklarını bu vesile ile bir daha göstermiş oluyorlar. Bu suretle memleket mimarlığı gayesine vâsıl olacaktır. Ve gene bu sayede memleket (Türk eser) elde etmiş olacaktır. Bu vesile ile; müsabakayı hazırlıyan makama ve bu iş için çalışanlara teşekkür ve minnetlerimizi bildiririz.” Yapı bu özelliğinin yanı sıra Sedad Hakkı Eldem’in devlete tasarladığı ilk proje olması sebebiyle mimarlık tarihi açısından önem kazanıyor.

Gümrükler ve İnhisarlar Vekâleti ya da diğer ismiyle İnhisarlar Umum Müdürlüğü için Eldem’in hazırladığı ilk projede 3 dikey kütleyi birbirine bağlayan 2 yatay kütle bulunuyor. Ancak 1937’deki inşa aşamasında, ana girişin bulunduğu merdivenli kısımda ve bu bloğa paralel 5 katlı yan bloklardaki yatay kısımlar kaldırılarak ana projede değişiklik yapılıyor. Arkada giriş kütlesine paralel olan kütle ise ilk haliyle inşa edilmeyip daha sonradan yeni bir giriş kütlesi olarak yapıya ekleniyor. Esas girişin yanında yer alan tek katlı kütleler kolonlarla yükseltiliyor ve arkaya geçiş için alan tanımlanıyor.

Dikdörtgen planlı ve mekanların bir avlu çevresinde konumlandırıldığı vekalet binası simetrik bir düzene sahiptir. Yapının ilk olarak tamamlanan kısmında büro/ofis kanadının tamamı ve orta alanda bulunan makam kısmının üçte biri yer alıyor. Büro kanadı olarak adlandırılan bölüm 2 bodrum, giriş ve 3 kattan oluşuyor. Yüksek dereceli memurlara ayrılan kısımda ise bodrum ve giriş kata ek bir kat bulunuyor. Büro kanadındaki koridorun her iki ucunda temel ihtiyaçları karşılayacak şekilde merdivenler, asansör yuvaları, bekleme odaları ve tuvaletler yerleştiriliyor. Sonradan tamamlanan diğer kütlelerde ise giriş holü, toplantı odaları, oditoryum, servis ve kafeterya gibi mekanlar sıralanıyor.

Betonarme karkasa sahip olan yapının duvarları taş dolgu ve tuğla ile örülüyor. Çatısı parapet duvarlar ile gizlenen yapıda çatı ahşap bağlamalar üzerine oturan kaplama tahtaları kurşun örtüyle kaplanıyor. Cephenin bir kısmında 4 cm kalınlığında suni taş levhalar, kalan kısımlarda ise sıva kullanılıyor. Yapıya yaklaşan kullanıcılar öncelikle kaldırımlar ve basamaklarda Ankara taşı ile karşılanıyorlar.

Büro kısmındaki çift sürme pencereleri Mimar Ginter tarafından tasarlanıyor. Yapının yataydaki görüntüsü cepheye yerleştirilen 1/2 oranlarındaki pencereler ile tamamlanarak yapıya dışarıdan heybetli bir görüntü kazandırılıyor. Kütlelerin farklı boyutlarda olması yapıyı tekdüzelikten kurtarırken ön cephedeki kütlelerin kolonlar üzerinde yükseltilmesi yapının etrafındaki yapılardan farklı bir görünüme sahip olmasını sağlıyor. İç mekanlarının da cephesi kadar önemsendiği yapının içindeki mobilyaların büyük bir kısmı özel olarak hazırlanıyor.

Sedad Hakkı Eldem’in ilerleyen yıllarda ilk modern binası olduğunu belirttiği bu yapı, başlarda neoklasik ya da Ulusal Mimari olarak adlandırılan üslupta inşa edilen diğer idari yapılara benzemediği için eleştiriliyor. Ancak zamanla ülkedeki mimari birikimin detaylı bir şekilde yorumlandığı plan kurgusuyla öne çıkıyor ve uzun yıllar boyunca pek çok işleve hizmet vermeye devam ediyor. Yerel ve evrensel mimari gereklilikleri bünyesinde barındıran ve şekilden ibaret bir mimari üslup yerine işlevin gerektirdiği mekan planlamasına sahip olan yapı Eldem’in kendi karakterini bulması yolunda attığı önemli bir adım olarak görülüyor. Yapı Başbakanlık ve Dış İşleri Bakanlığı tarafından da kullanılıyor.