Hareketin ve dengenin ustası: Alexander Calder

• Untitled, 1930 Calder Foundation, New York
• Calder’in ilk dönem çizimleri ve resim çalışmaları, onun sanatında ilerleyen yıllarda merkezi bir rol oynayacak olan hareket ve denge arayışının ilk ipuçlarını taşır. Çalışmaları, o dönemin sanat anlayışından oldukça farklıydı ve Calder’in yaratıcı dehası daha o zamanlardan kendini gösteriyordu.

İlk yıllar, ilk deneyimler

Alexander Calder, 22 Temmuz 1898'de Pennsylvania’da sanatla iç içe bir ortamda dünyaya geldi. Babası Alexander Stirling Calder tanınmış bir heykeltıraş, annesi Nanette Lederer Calder ise yetenekli bir ressamdı. Küçük yaşlardan itibaren sanata olan yatkınlığı, ailesinin desteklenmesine rağmen Calder mühendislik okumaya karar verdi. New Jersey, Hoboken'daki Stevens Teknoloji Enstitüsü’nden 1919’da makine mühendisliği diploması aldı. Burada kazandığı teknik bilgi ve mekaniğe olan ilgisi, ilerleyen yıllarda kinetik heykellerine ilham kaynağı oldu. Ne var ki, Calder’in içindeki sanat tutkusu hiçbir zaman sönmedi ve 1923 yılında New York’taki Art Students League’e katılarak sanat eğitimine adım attı.

1920’lerin sonlarına doğru Calder Paris’e taşındı. Orada sanatın gelişmekte olan birçok farklı disipliniyle tanışma fırsatı buldu. Burada Pablo Picasso, Joan Miró ve Marcel Duchamp gibi dönemin öncü sanatçılarıyla tanıştı. Bu tanışıklıklar Calder’in sanat anlayışını derinlemesine etkiledi. Özellikle Duchamp, Calder’in “hareketli” eserler üretme fikrini teşvik etti ve Calder’in sanatındaki kinetik öğelerin gelişiminde büyük rol oynadı. Calder’in en bilinen yeniliklerinden biri olan "mobil" heykelleri 1930’ların başında Paris'te ünlü ressam Piet Mondrian ile karşılaşmasıyla ortaya çıktı.

Bu eserler, rüzgârla veya mekanik düzeneklerle hareket eden geometrik parçalar hâlinde tasarlanmış, dinamik ve sürekli değişen formlara sahipti. Calder bu sayede, heykelin statik bir nesne olduğu anlayışını yıkmakla kalmadı, aynı zamanda mekânın da eserin bir parçası hâline gelmesini sağladı. Aynı zamanda sanatı izleyicinin pasif bir gözlemi olmaktan çıkararak, aktif bir deneyim hâline getirdi. Hareket, Calder’in eserlerinde sadece fiziksel bir unsur değil, aynı zamanda anlamın ve sanatın yeni bir dili hâline geldi.

• Mobile, 1932.
• Calder’in en önemli buluşlarından biri olan mobiller, modern heykel sanatında bir dönüm noktasıdır. Sabit ve hareketsiz heykellerin ötesine geçen Calder, bu heykelleri yaparken doğanın hareketlerini de işin içine dahil etmiştir. Rüzgarın ve havanın etkisiyle hareket eden bu eserler, her açıdan farklı bir görüntü sunmanın yanı sıra,sadece izlenmek için değil, yaşamak için var olan yapılardır. Aynı zamanda Calder’in mühendislik bilgisi ve sanatsal yeteneği arasındaki köprüyü en iyi şekilde temsil ederler.

Sabit ve hareketli heykeller: "Mobil" ve "Stabil"

Calder’in sanatı sadece hareketli heykellerle sınırlı değildi. Paris’teki sanat çevresinde geliştirdiği bu hareketli eserlerinin yanı sıra, sabit, hareketsiz heykeller de yaptı. Sabit heykellerini tanımlamak için Jean Arp'ın önerisiyle “stabil” terimini kullanmaya başladı. Böylece Calder’in heykel pratiği, iki ana kategoriye ayrıldı: "mobil" ve "stabil". Mobil heykeller, rüzgârla ya da izleyicinin müdahalesiyle hareket ederken, stabil heykeller sabit geometrik formlarla izleyiciye sessiz bir denge sunuyordu. Calder’in bu heykelleri, hareket ve durgunluk arasındaki zıtlıkları ele alırken, aynı zamanda iki durumun birbiriyle nasıl uyum sağlayabileceğini de gösteriyordu.

Calder'in stabil heykelleri, özellikle büyük ölçekli kamusal alanlar için tasarlanmış eserlerdi. Bu heykellerde izleyiciye sunulan devasa formlar, çevreyle etkileşim hâlinde yeni bir tür görsel deneyim yaratıyordu.

• Black Widow, 1948.
• Calder’in sanatında bir diğer dikkat çeken unsur ise eserlerinin arkasındaki mekanik zekaydı. Mühendislik eğitimi alan Calder, eserlerinde denge ve hareketi ustaca birleştiriyordu. Özellikle mobiller, bu teknik bilgi sayesinde fiziksel bir dengede durabiliyor ve en ufak bir rüzgârla bile hareket ederek yeni bir form oluşturabiliyordu. Bu teknik ustalık, Calder’in eserlerini sadece sanatsal değil, aynı zamanda mühendislik harikası eserler haline getirdi.

Kamu sanatında bir öncü

Calder’in 1960'lar ve 1970'leri kapsayan olgun dönemlerinde ürettiği devasa açık hava heykelleri, stabil olarak adlandırılan daha sabit yapılar hâline geldi. Calder, bu heykelleri genellikle metal ve çelik kullanarak yapıyor ve büyük şehir meydanlarına yerleştiriyordu. Bu dev heykeller, mekâna uyum sağlayan ve onunla bir bütünlük oluşturan anıtsal formlar olarak dikkat çekicidir. Özellikle Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa'daki birçok şehirde Calder'in devasa heykellerine rastlamak mümkündür. Bu dev yapılar, Calder'in sanatsal yeteneğini ve mühendislik bilgisini birleştiren, hem görsel hem de teknik olarak hayranlık uyandıran eserlerdir. Calder, heykelin sadece bir galeri objesi olmadığını, toplumsal hayatın bir parçası hâline gelebileceğini göstererek sanatın herkes için erişilebilir ve deneyimlenebilir bir hâle gelmesine öncülük etmiştir.

• Calder’s Circus, 1926-1931.
• Yirmili yaşlarında, National Police Gazette'de çalışırken kendisinden bir sirk topluluğunun bir dizi illüstrasyonunu yapması istendi. İlerleyen yıllarda Paris’e taşındığında sirklere olan ilgisi hızla gelişerek sanat kariyerinde önemli bir dönüm noktası olan "Calder's Circus" (Calder'in Sirki) adlı eserine dönüştü. Metal teller ve kumaş gibi malzemelerle minyatür bir sirk kuran Calder, bu eseriyle sanat ve eğlenceyi birleştirdi. Minyatür akrobatlar, hayvanlar ve performans sanatçılarıyla dolu bu sirk, Calder’in sadece heykeltıraş olarak değil, aynı zamanda bir performans sanatçısı olarak da yaratıcılığını nasıl sergilediğini gösteriyor. Calder, sirkin dinamik atmosferini ve hareketliliğini minyatür dünyasına taşırken izleyicilere her defasında doğaçlama bir gösteri sunuyordu.

• La Grande Vitesse, 1969.
• Michigan, Grand Rapids'teki Belediye Binası'nın dışındaki yer alan “La Grande Vitesse” adlı büyük ölçekli kamusal sanat eseri, parlak kırmızı renkte olup, yer aldığı alanda izleyicilere farklı açılardan görsel deneyimler sunuyor. Heykelin kavisli ve geometrik yapıları, Calder’in modern şehir estetiğine olan katkısını vurguluyor. Heykelin ismi, aynı zamanda 'Büyük Hız' anlamına gelen 'Grand Rapids' adının alaycı bir Fransızca çevirisidir.

• Double Gong, 1953.
• Calder’in eserlerinde kullanılan renkler, yalnızca görsel bir çekicilik yaratmanın ötesine geçiyordu. Genellikle parlak kırmızılar, sarılar ve maviler gibi canlı renkleri tercih eden Calder, hareketli heykellerinin dinamizmini renklerin enerjisiyle pekiştirdi. Bu renkler, Calder’in eserlerinde hareketle bir araya geldiğinde, izleyiciye sadece görsel değil, aynı zamanda duygusal bir deneyim de sunuyordu.

• Alexander Calder in his studio, 1964.
• Photographed by: Andreas Feininger Calder’in 1976’da 78 yaşında hayatını kaybetmesine rağmen, eserleri modern sanat dünyasında derin bir iz bırakmaya devam ediyor. Calder’in mobilleri ve stabil heykelleri, sanatı sadece görsel bir deneyim olmaktan çıkararak mekân, zaman ve hareketin birleştiği bir alan hâline getirdi. Kinetik sanatın öncüsü olarak anılan Calder, izleyiciyi sanatla etkileşim kurmaya teşvik eden eserleriyle sanatın pasif bir gözlemden daha fazlası olduğunu ispatladı. Bugün hala birçok sanatçı Calder’in kinetik yaklaşımından ve onun yenilikçi vizyonundan ilham almaktadır.