Lahor'un cenneti: Şalimar Bahçeleri

Bir Türk imparatorluğu olan Babürler; İslâm, Fars, Hindu ve Timur kaynaklarının sentezinden bir araya gelmiş, uzun yıllar Hint Alt Kıtası'nda egemenlik kurmuş bir uygarlıktır. Günümüz Hindistan ve Pakistan coğrafyasında izleri devam eden Babürler, anıtsal mimariye ve bahçelere düşkünlüğüyle biliniyor. Bahçelerde, mimaride, resim ve tezhipte, Babür sanatı bir cennet imgesi yaratmaya çalışmıştır. Beşinci Babür imparatoru Şah Cihan’ın saltanatı sırasında Lahor’da inşa edilen Şalimar Bahçeleri, Babür kültürünün klasik bir örneğini sunuyor.

Lahor genellikle "bahçeler kenti" olarak tanımlanır. Bu unvanı hak eden şehirde yer alan Şalimar Bahçeleri, peyzaj mimarlığı alanında Babür dehasını gözler önüne seriyor. Babürler’in kurdukları bahçeler birden fazla amaca hizmet etmiştir.

• Her şeyden önce Babürler, bahçeleri Kuzey Hindistan'ın aşırı kurak manzarasından hoş bir sığınak olarak görmüştür. Aynı zamanda büyük bahçeler siyasî olarak imparatorluk fethinin simgesel yapıları olarak hizmet etmiştir.

Üstelik Babür bahçeleri, kuzey Hindistan'daki önceki çeşitlerden kolayca ayırt edilebilirdi; çünkü bu bahçeler önceki bahçelere göre daha büyük ölçekte olup eksen, simetri ve dengeye büyük önem veriyordu. Nitekim bu tarz bahçeler daha önce Hindistan'ın görmediği bir şey gibiydi ve onların varlığı Babür Devleti’nin egemenliğini sembolize ediyordu.

İdeal bahçe konusunda Babürler, Kur'ân’daki cennet betimlemesinden esinlenmiştir.

İnşası 1641'de başlayan ve bir yılda tamamlanan Şalimar Bahçeleri, Babür bahçe mimarisinin en güzel örneklerinden biridir. 16 hektarlık bir alana yayılan Şalimar Bahçeleri, İmparator Şah Cihan’ın emriyle bir grup mimar, hidrolog, bahçıvan, mühendis ve usta zanaatkarların yaratıcılığı ve ustalığının tezahürüdür.

Bahçeler, güneyden kuzeye, birbiri üzerine 4-5 metre yükselen üç teras seviyesinde kurulmuştur. Üst kat terasında 105 çeşme, orta seviyeli terasta 152 çeşme, alt kat terasında ise 153 çeşme bulunmaktadır.

Kırmızı kumtaşından yapılan duvarla çevrelenmiş bahçe, üst ve alt teraslarda kare yataklar ve daha dar olan ara teraslarda uzamış blokları barındırır. Planla uyumlu bir şekilde düzenlenmiş kavak ve servi ağaçları, bahçedeki suyun engin havzalarına yansır. Su kanallarını besleyen çeşmelerin zarafeti cennet ırmaklarını yansıtmayı amaçlar. Mahremiyet ve güvenlik gibi hususların en ince ayrıntısına kadar düşünüldüğü bahçeler, bir doğa ve yeşillik merkezidir.

• Lahor’un kuru ve sıcak havası bir bahçe yapımı için elverişli değildi. Dönemin şartlarında Şah Cihan, Himalayalar'ın eteklerinden Lahor'a uzanan yolda bir su kanalı inşa ettirmiştir. Bu tür bir kanal 160 kilometreden fazla bir alana yayılacak ve Lahor'un kuzeydoğusunda bulunan Pencap'ta yerleşmeyi teşvik etmek için bol miktarda su sağlayacaktı.

Nitekim kanalın sonuncusu Şalimar Bahçeleri’nin üst terasına ulaşacak ve kalan su yüzlerce çeşmeyi harekete geçirmek için yeterli akışı sağlayacaktı. Böylelikle bitkilerin uzun ömürlü olması sağlanmıştır.

Şalimar Bahçeleri'ne pek çok ağaç dikilmiştir. Selvi ve çiçekli meyve ağaçları genellikle bahçelerin ana ekseni boyunca sıralanmaktadır. Babürler için, servi ağaçları sonsuzluğu temsil ediyordu. Portakal, limon ve erik gibi çiçekli meyve ağaçları gençlik ve yenilenmeyi sembolize ediyordu. Bu şekilde yaşam döngüsü bahçede tasvir edilmiştir.

Şalimar Bahçeleri yıllar içerisinde iklim, toprak durumu, doğal afetler, vandalizm ve savaş gibi nedenlerle hasar görmüştür. Günümüzde bu eşsiz bahçenin gerçek formda korunması ve restore edilmesi noktasında sorunlar yaşanmaktadır. Son koruma girişimleri nedeniyle bahçenin özgünlüğü giderek kaybolmaktadır.

Pakistan sınırları içerisinde yer alan Şalimar Bahçeleri, UNECSO Dünya Kültür Mirası listesine girmiştir.

İslâm bahçe kültürünün en özgün örneklerinden biri olan Şalimar Bahçeleri, Lahor’un en fazla ziyaret edilen mekanlarının başında geliyor.