Romantikleşme; kır putunu: Hangi Dostoyevski sensin?

‘Klasikleri Niçin Okumalı?’ isimli eserinde Calvino, ‘Dostoyevski’yi severim çünkü tutarlılıkla, öfkeyle ve ölçüsüzce çarpıtır’ der. Bir edebi zevk alma uğruna Dostoyevski’yi okursan, bilindik birkaç eserine merakla girersen mesela psikoloji seviyorsundur filan, anlarım. Ancak Dostoyevski’yi bir fark yaratmak adına, belirli bir kesime atfederek yüceltmek adına okuyup aydın havalarına girersen o kısımda anlaşılmaz bir şey bulurum yani. Dostoyevski’yi seviyorum dediğin yerde Kemal Tahir’i anmaz burun kıvırırsan mesela ya da İsmet Özel’e dudak büküyorsan sendeki karşılıksız Dostoyevski havada kalır elbette. Birçok tiradını atlamış olursun adamın.

Bir başka şey sanat ve fikir adamlarının büyüklüğünün bizde Batıdan bir özdeşlik kurulduğunda pekişiyor gibi sunulması. Şöyle söylenir; Ülgener, Türk Weber’i; Sait Faik, Türk Çehov’u; Türk Shakespeare’i Türk Kafka’sı filan… Bizi ötekinden okuyan çok janti hareketler bunlar gerek duyanlar için. Kemal Tahir, İsmet Özel derken bunu kastetmiyorum; tutarsızlıktan dem vuruyorum yani.

Kitapları Türkiye’de defalarca basılıp, başköşe isim olmasına rağmen Dostoyevski’nin Batı karşıtlığının bilinmiyor olması enteresandır. ‘Puşkin üzerine Konuşmalar’ı hangi tarafa koyacağız mesela? Dostoyevski’nin Katolikliği ve Batı kültürünü yozlaşmış bulmasından bahsediyorum yani. Bir Yazarın Günlüğü’ndeki Türk karşıtı fikirler ele alınmalı mıdır? Karamazov Kardeşler’deki büyük engizisyoncu hikâyesinde Bulgaristan’da yapılan işkencelere Türklerin sebep olduğunu ifade eden Dostoyevski’ye tutunan kimdir? Dostoyevski’yi politik olarak kullanıp apolotikleştiren bir kesim elbette var. Bir yazarı eserlerinden, siyasi görüşlerinden, inancından ve felsefesinden ayrı düşünebilir miyiz? Saralar, kumar, aşklarla, özel mektuplarla, kişisel felaketleriyle biyografik bir taraftan eserlerine değebiliriz. Edward H. Carr ve Henri Troyat, Andre Gide ya da en iyisini yapmıştır mesela. Belki aforizmalarını dahi anlayabiliriz. Nabokov’un kendine has o alaycı tutumuyla üç beş malzeme de çıkarabiliriz. Ya da Mihail Bahtin gibi ‘ideolojik açıdan’ değil de biçimsel açıdan sanatsal yeniliğinden filan anlatabiliriz onu. Bunlar da gerekli tercihler elbette ama bile bile ihmal edilmiş bir taraf yok mudur? Yeterli mi bu kadarı? ‘Felsefemi, perspektifimi Dostoyevski’ye borçluyum(!), okudum hayatım değişti’ kısmı başka bir boyut. Alıntılar paylaşmak, duvar yazıları yazmak işin şov ve konfor olan tarafı tabi.

Kişisel felaketleri Dostoyevski’ye başyapıt denecek şekilde güçlü eserler yazdırmıştır. Mesela gençlik yıllarında ütopik sosyalizmi savunan bir oluşum içinde yer almış sonunda I. Nikolai tarafından tevkif edilerek ölüm cezasına çarptırılmıştır. Son anda kurşunlanacakken affedilir ancak o, ölümle burun buruna geldiği kısa anı hiç unutamamıştır. Cezası sürgüne çevrilir Sibirya’ya yolculuğu böyle başlar. Hapishane ve sürgün Dostoyevski’nin hayatında başka bir dönem başlatarak Rus halkı ile Rus aydını arasındaki uçurumu düşünmeye başlamasına sebep olan olay olmuştur. Karamazov Kardeşler’de, kendisinin ve Rus entelektüelinin dramını binlerce sayfa anlatır mesela. Rus ruhunu aramaya koyulur. Yanındaki tek kitap İncil’i okur. Alyoşa’nın manastırdan çıkarak İsa’nın sessizliğini bozması yani Rus ruhunun dünya karşısında konuşmaya başlaması ayrıca önemli.

Yeraltından Notlar nedir mesela? Kıyıda kalmış bir kitap olan Güneş Ayas’ın, “Dostoyevski’de Batı sorunu” meseleyi birçok açıdan bu yazıya paralel alıyor. Ayas, Yeraltından Notlar’ın kapitalistleşmiş Batıya, İngiltere’ye ve endüstriye bir tepkiden doğduğunu söyler mesela. Kişisel buhran, varoluş sancısı, bireyi önceleyen bir metin haline dönüştürülen kitaba bu yakıştırmalar yazara göre daha sonradan oturtulmuştur. Romandaki özgürlük vurgusunun aslında kilise düşüncesi ve Rus köy komününe dayanan Slavcı özgürlük anlayışına işaret ettiğini ifade ediyor Ayas. Yaz İzlenimleri Üzerine Kışlar’da, Avrupa gezisinden edindiği izlenimle Batı toplum düşüncesini epeyce eleştirerek Rusya’daki Batıcılara da hayli yüklenmesini de ele alıyor aynı zamanda. Cinler ise, Batılı Turgenyev’e bir cevap niteliğinde olup Rus düşünce tarihi ile dolu. Malum Turgenyev ve Dostoyevski’nin kavga dolu oldukları anlaşamayıp küs kaldıkları biliniyor. Öyle ki, Turgenyev Dostoyevski’den ‘Rus edebiyatındaki yeni bir sivilce’ olarak bahsediyor. İkisi arasındaki zıtlık Batılılaşmaya baktıkları tarafda aslında.

Hapishane, Dostoyevski’nin halkla temas kurduğu, Rus ruhunun kendine özgü yanlarının halk tarafından korunduğunu gördüğü bir alan olmuştur. Bu mesela bizim aydınlarımızda olmayan bir şey. Halkı dönüştürerek zihinlerindeki yama fakat “ideal” görüşleriyle Türkiye’yi muasırlaşmayı görev bilmişlerdir aydınlarımız. Bu anlamda ayrışan birçok kalem erbabı var elbette. İşimiz Dostoyevski’nin aydınlarda görüp farkına vardığı Batılılaşma fikriyle halk ve aydının arasının açılmış olduğu gerçeğini ortaya çıkarmak.

Rus ve Rusya’yı ortodokslukla özdeşleştirerek, Rus köylüsünü yücelten bir adam var karşımızda. Yalnızca bireysel sancılara indirgenmiş edebiyat okumalarında afili sözler için hazır bekletilen koltuk altlarını kabartan bir Dostoyevski var olmuştur Türkiye’de. Öyle değil; toplumsal meseleyi her şeyin üzerinde tutan, Rusya’yı batının lideri yapacak konuma çıkartmaya çalışan bir gözü karalıktan bahsediyoruz.

Başka bir açıdan yine Ayas’ın belirttiği gibi, Rusya zaten Batılı bir devlettir ve Hristiyanlığı Bizans aracılığıyla benimsemiştir. Rusya’daki Batılılaşma bizden farklı olarak Rusya’yı modernleştirmekten başka bir şey değil. Asya’da Batının hesabıyla yayılmaları Batının işine gelir. Bu anlamda ülküler arasında bir köprü kurabilir Dostoyevski. Nihayetinde Slavcılar ve Rus batıcıların kafasındaki Rusya’nın evrensel misyonuna zarar verecek bir anlayış yok ortada. Osmanlı Batılılaşması çaresizlik sonucu tutunulan bir şeyken, Rus Batılılaşması Rusya’yı bir dünya devleti haline getiren şeyin adı. Yani Dostoyevski Batılı kalarak Batıyı eleştirebilir. Ama bizim için bu söz konusu olamaz.

Özgün ulusal bir toplumla ve kendi değerleriyle evrensel güce ulaşma diyelim yani Dostoyevski’nin mottosuna. Narodnik meselesi var biliyorsunuz; halkla beraber halk için yapılacak bir devrim. Ona göre ‘oluk oluk kan akarak Rusya kurtulacak’tır. Mujik yani Rus köylüsünü dünya siyasetinin temel direği olarak gören Dostoyevski’ye karşılık; Cumhuriyet döneminden beri küçümsenen, çarığı sarığı alay konusu edilmiş, Türk sinemasında gelenek adetleri aşağılanmış, kendisine eğitilmesi şart yobaz, kaba, softa gözüyle bakılabilmiş, çokça Yaban, Çalıkuşu’na muhtaç Türk köylüsü var bir tarafta.

Bireysel olarak Dostoyevski’nin inancının şüpheli olduğunu söyleyebiliriz ama Cinler’deki Dostoyevski’yle bütünleşen Şatov’un Rus Tanrısına ve dinin Rusya’nın kurtarıcısı olduğuna inandığını unutmayalım. Nuri Bilge’nin Kış Uykusu’nda dine ‘ayak kokusu’ tarzında baktığı taraf birçok aydın ve ileri görüşlü zevatta yirmi birinci yüzyılda dahi gördüğümüz bir şey. Ortodoksluğu kabulüyle beraber Rusya’nın Doğu Batı tercihinde cephesini belirlediğini görmüş olduk. Slavların kimliklerini koruması ortodokslukları sayesinde gerçekleşmiştir.

Fransız sosyalizminden yola çıkarak yerel sosyalizmi bulan Dostoyevski; sosyalizmin toplumu kardeşlik bağıyla bağlayamayacağını, sosyalizmin toplumdaki arayışı salt maddi çıkara indirgeyen bireylere dönüştürdüğünü görür. Bu anlayışın “Rus toplumuna taban tabana zıt” olduğunu çözümleyerek “Rus sosyalizminin köylü komünü ve kilise” olduğunu tespit etmiştir yani. Döneminde bu fikrin savunucularının da var olduğunu biliyoruz elbette. Osmanlıya karşıtlığı ile bilinen Dostoyevski’nin ki belki Kemalistlerin tutundukları bir dayanak budur, insanlığı kurtarma ülküsünden kastının Batıyı kurtarmak olduğunu ifade edelim. Ona göre Osmanlı “yönetme kabiliyeti olmayan Asyalı bir sürüdür” çünkü. Evrensellik burada Rusya liderliğinde birleşmiş bir Batıyla Doğuyu sömürgeleştirmek yani. Nitekim Dostoyevski’nin Doğu sömürgesine eleştiri getirdiğini görmüyoruz. Dostoyevski’nin Almanlara, Yahudilere ve Polonyalılara karşı metinlerinde gösterdiği aşağılamalara Nabokov, patolojik bir nefret diyor mesela. Dostoyevski’nin romanlarına bir vodvil* olarak bakan Nabokov, siyasi meseleleri ‘faşist’ diyerek yüzeyselleştirirken, dini tespitleri de “ben de müzik kulağı olmadığı gibi peygamber kulağı da yok” sözleriyle geçiştirerek konuyu kapatıyor.

Rus liberal ve sosyalistlere eleştirisini de “Cinler” adlı eserinden alıntılayarak toparlayalım: “Ne Rusya’yı ne de halkı sevdiler. Halkı olmayanın Tanrı’sı da yoktur oysa. Şuna kesinlikle inanın ki, halkı anlamayan, onunla bağlarını koparan insan, bunu yaptığı ölçüde yurduna inancını yitirir, ya dinsiz olur ya da duygusuz bir odun. İşte bunun için siz de biz de ya can sıkıcı birer dinsiziz, ya da duygusuz birer odundan başka bir şey değiliz! ” Doğu ve Batıyı kıyaslayan her çalışma Dostoyevski’den ilhamla sürebilir. Öyledir. Türk modernleşmesine benzer birçok mesele, aydınların ülkesine insanına bakış açısının yerelliği, milleti ayakta tutan değerleri bir bir Dostoyevski Rusya’sında diriliyor. Bu anlayışın, yerel kalmanın bizi var kıldığı görüşünün yani, Dostoyevski’yi çokça okuyan(!) taraflarca üstelik küçümsenerek hafife alındığı biliniyor. Ne diyorsunuz şimdi, hâlâ Dostoyevski’ye devam mı?

*Özetle; toplumsal sorunları mizahla hicveden tiyatro türü. Ahlakçı yaklaşımıyla Rönesans öncesi dinsel tiyatroyu anımsatıyor.