İslam felsefesine giriş için ideal kitap: Tehafüt-El Felasife

Thales’ten bu yana felsefe tarihinde belki de çok az esere Tehafüt el-Felasife kadar haksızlık edilmiştir. El-Kindi, Farabi ve İbn Sina aracılığıyla çiçeklendiği varsayılan Meşşai felsefeye İmam Gazali’nin bu eseriyle yönelttiği eleştiri sonucu o tarihten bu yana İslam dünyasında felsefi düşüncenin güdükleştiği şeklinde dile getirilen oryantalist suçlamalar, hem tam olarak yazmalarda Gazali tarafından yazılıp bitirilme tarihi 1095 olarak işaretlenen bu muazzam felsefi eserden bu yana İslam dünyasında sürdürülen düşünme çabalarını küçümseyip geçersizleştirmeyi, hem de din ile düşünce (felsefe) arasında temelde bir ‘uyuşmazlık’ olduğu şeklinde ifade edilen Hıristiyan teolojisinin (inanıyorum, çünkü saçma) tersinden bir doğrulanmasını bulmayı amaçlar. Hıristiyan teolojisinin eleştirisinden “iman ile aklın zaten hiçbir zaman uyuşmayacağı” sonucunu çıkartan modern zihinlerin de Gazali’yi ve onun muazzam felsefi teşebbüsünü bir nevi akılcılığa karşı iman müdafaası olarak kodlayarak bu felsefi teşebbüsün asıl anlamını çarpıttığını bile düşünebiliriz. Kesin bilginin “aktarılmış kanaatler”den bağımsız, düşünürün kendi zihni ve pratik çabalarıyla her türlü şüphe ve hata ihtimalinden arınmış bir bilgi olduğunu savunan ve felsefe tarihinde nedensellik eleştirisiyle David Hume’u, “mümkün dünyaların en iyisi” ibaresiyle özetlenebilecek argümantasyonuyla Leibniz’i öncelemiş Gazali’yi İslam dünyasındaki felsefi düşüncenin katili addetmek ne kadar yerindedir acaba

MÜSLÜMAN FİLOZOFLAR NAKİLCİ MİYDİ?

Tabii ki Gazali’nin felsefi düşüncenin tam karşısında yer aldığına dair serdedilen bu görüşler tamamen temelsiz değiller. Gazali’nin klasik İslami ilimlerin yeniden canlandırılması yolunda sergilediği müthiş performansı hesaba katan bu görüşlerin onun feylesoflara yönelttiği eleştirileri “imanın akla meydan okuyuşu” olarak kodlamaları büyük ölçüde bağlam bağımlıdır. Fakat yine de birçok görmezden gelme ve haksızlık içerir bu tür bir yorumlama ve bağlam bağımlılık. Her şeyden önce bu yaklaşımlar Müslüman feylesofların antik Grek düşüncesinden tevarüs eden felsefi geleneğe yaptıkları katkı ve onu dönüştürmelerini ıskalar ve meseleyi salt bir felsefe ve din çekişmesine indirgerler. Oysa tartışma tamamen İslam kültür ve medeniyeti dairesinde gerçekleşen bir tartışmadır. Elbette tartışmanın tarafları felsefeciler, kelamcılar, sufiler ve fakihlerdir. İbn Sina’nın başta Aristoteles olmak üzere, antik Grek felsefi geleneğinin birçok kavramını özümlediği doğrudur, ama bu kavramlarla ördüğü düşüncenin çıktığı yer ile vardığı yer, ne dersek diyelim, eninde sonunda ‘daire’nin içindedir; İbn Sina antik Grek felsefi geleneğinin genel çerçevesine sığdırılamaz son kertede. Gazali’nin Tehafütel Felasife’de İbn Sina başta olmak üzere Meşşai feylesoflara yönelttiği eleştirilere de bu gözle bakmak gerekir. Keskin kültürel ve siyasi tartışmaların, ayrışma ve farklılaşmaların yaşandığı bir dönemde ana omurgayı koruma güdüsü Gazali’nin eleştirilerine yol gösterir. Belki bu yüzden bazen hataya da düşer, İbn Sina’nın bazı kavramlarının tam hakkını veremez, ama zaten asıl sorun genel olarak İbn Sina’nın eserlerinin çağında oluşturduğu bazı yanlış yorumları engellemek değil midir? Gazali işte bunu başarır Tehafüt el-Felasife’si ile. Zaten Gazali’den yaklaşık yüzyıl sonra İbn Rüşd, bu kez İbn Sina’yı püriten Aristocu bakışla eleştirecektir.

TEHAFÜT GELENEĞİNİN KURUCU RUHU

Soracağımız soru bu yüzden son derece açıktır: Tehafüt el- Felasife gerçekten felsefi düşünmeyi sakatlamış bir eser midir? Yoksa İslam inancı, kültürü ve medeniyeti çerçevesinde felsefi bir tartışmanın nasıl yapılacağını bize göstermiş, kendisinden sonra da bu yolda birçok önemli düşünürün ortaya çıkmasına imkân sağlamış bir eser midir? Sırf İbn Rüşd’ün Tehafüt et-Tehafüt’ü ya da Osmanlı dünyasında oluşan Tehafüt geleneği değil bu soruyu sorarken gözettiğimiz eserler silsilesi, onlarla birlikte Fahreddin Razi’den Sadreddin Konevi ve Kutbuddin Şirazi’ye, hatta günümüze dek süren bir düşünme geleneği... Sadece felsefi düşünceler üzerinde değil kelamdan tasavvufa, edebiyattan diğer alanlara etkisini görebileceğimiz kurucu bir eserdir Tehafüt el-Felasife. İslam medeniyeti dairesi içinde kendisinden sonraki felsefibilimsel düşünmenin üzerinde kalıcı bir etkisi olduğunu bildiğimiz bu eseri bize, felsefi düşünmenin tümüyle reddedildiği bir eser olarak algılatmaya çabalayan oryantalist bakışın iğvalarını daha fazla sözkonusu etmeden söylemek gerekir: Gazali’nin Tehafütel Felasife’si tıpkı Farabi’nin Medine-tül Fazıla’sı, İbn Sina’nın Mantık-ül Meşrikiyyin’i ya da İbn Haldun’un Mukaddime’si, İbn Tufeyl’in Hayy bin Yakzan’ı gibi keşfedilmesi gerekli birçok zenginliği içinde barındıran muazzam bir eserdir. Bu eserlerin birbirinin devamı ya da muarızı olmaları bu zenginlikleri gölgelememizi gerektirmez. İbn Sina’nın yer yer Neo-Platonculukla harmanlanmış Meşşai düşüncelerini kendine eleştiri nesnesi seçen İmam Gazali eserinde üç hususta filozofların küfre girdiğini, on üç hususta da doktrinlerinin kabul edilemez olduğunu sarahaten belirtir. Neo- Eflatuncusudur teorisinin Kur’ani yaratma kavramının yerine geçirilmesiyle “âlemin kadimliği iddiası”nın ileri sürüldüğünü ortaya koymaya çalışan Gazali, filozofların böylelikle, bir tür zorunluluktan dolayı âlemin Allah’tan sudur ettiğini iddia ettiklerini belirtir. Filozofların ikinci iddiası ise Allah’ın cüzileri bilmesinin inkârını içerir. Gazali’nin filozofları din dışına çıkardığını düşündüğü üçüncü iddialarının konusunu da cismani haşrin inkârı oluşturur. Gazali’nin bu çözümlemelerinde Neo-Eflatuncu sudur teorisinin temel işleyişini, İbn Sina’nın kavramlarındaki birçok dakikliği de gözden kaçırdığı açıktır. Ama yazımızın konusunun Gazali’nin çözümlemelerinin nihai doğruluğu ya da yanlışlığının olmadığını belirtmemiz gerekir. Esasında sonraki asırlarda gelişen Tehafüt tartışmalarını mümkün kılan da budur. Bizim için gerekli olan, medeniyetimizin günümüze dek yer yer şedid, yer yer şefkatli bu söyleşi ortamına; Farabi, İbn Sina, Gazali, İbn Rüşd, İbn Miskeveyh, İbn Arabi, Sadreddin Konevi, İbn Haldun vb. keskin zekâlarının oluşturduğu bu büyük meclise sinen kurucu ruha saygı duyabilmektir.

(Filozofların Tutarsızlığı, çev. Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu, Klasik, 2014)

KEBİKEÇ

TEHAFÜT GELENEĞİNDE DİN-FELSEFE İLİŞKİSİ

Gerek Tehafüt el-Felasife’de gerekse yol açtığı düşünce geleneğindeki temel konuları ele alma bakımından Mübahat Türker Küyel’in doktora tezi hâlâ en önemli başvuru kitabıdır. Küyel, tezinde, Gazali ve İbn Rüşd arasındaki tartışma bağlamının Osmanlı dönemine devrini de gözeten bir bakış açısıyla, felsefe, din, tabiiyyat ve ilahiyat arasında ortaya çıkan sorunları detaylıca ele alır. Bu dönem için Hocazade’nin Tehafüt’ünü kullanan Küyel, ele aldığı her meselede Gazali, İbn Rüşd ve Hocazade’nin görüşlerini özet olarak aktarır. Küyel’e göre Gazali aklı tehizl etmek şöyle dursun değerini ve sınırlarını göstermektedir.

Üç Tehafüt Bakımından Felsefe-Din Münasebeti, Mübahat Türker Küyel, TTK, 1956

İMAM GAZALİ’NİN HAL TERCÜMESİ

20. yüzyıl Kırım ulemasından Rızaeddin bin Fahreddin’in kaleme aldığı Gazali biyografisi imam hakkında söylenebilecek sözlerin belki de en güzellerini içermektedir. İbn Fahreddin’e göre Gazali hakiki ve halis bir İslam alimi ve gerekli ölçüde dindar ve muttaki olduğu kadar asrının eşsiz filozoflarındandı da. Üstelik Gazali’nin ne feylesofluğu dinine, ne de dini feylesofluğuna bir zarar vermişti. Çünkü Gazali için inancın temeli ne “bürhan-ı cedeli”, ne de “bürhan-ı mantiki”dir; o her zaman inancı icbar edenin “bürhan-ı kalbi” olduğunu vurgular.

İmam Gazali, Rızaeddin bin Fahreddin, Haz. Leyla Y. Boran, Büyüyen Ay, 2018

GAZALİ’NİN FELSEFİ ŞÜPHESİ VE BİLGİ SİSTEMİ

İmam Gazali, el-Munkızu mined-Dalal adlı otobiyografik kitabında anlattığı kadarıyla gerçek bilgiyi aramaya gençlik yıllarında başlar. Taklit, duyular ve akıl yoluyla elde ettiği bilgileri sınadıkça şüphe eder. Özellikle akli bilgilerden şüphe etmesi onun derin bir kriz haline girmesine sebebiyet verir. Gazali bu hali için ‘safsata dönemi’ der. Gazali içine girdiği bu karanlık halden Allah’ın kalbine düşürdüğü nur ile kurtulduğunu kaydeder. Gazali’nin şüphesi esasen tamamen bilgi sorunuyla ilgili felsefi bir şüphedir. Mehmet Ayman kitabında Gazali’nin bilgi sistemini ve onun felsefi şüphesinin niteliklerini araştırıyor.

Gazali’de Bilgi Sistemi ve Şüphe, Mehmet Ayman, Çizgi, 2017