Türkiye’de Mimarlık Eğitimi: Öncü Mimarlık Fakültelerimizin Tarihçesi

Ülkemizde mimarlık eğitimi konusunda kökleri en eskiye dayanan kurumlardan birisi günümüzdeki adıyla Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’dir. Sadece mimarlık eğitimi bağlamında değil çok daha büyük ölçekte Türk eğitim dünyasının en köklü kurumlarından olan MSGSÜ, temeli 19. yüzyıl sonlarına dayanan bir tarihe sahiptir. Sanat Tarihçisi, Arkeolog, Müzeci, Ressam Osman Hamdi Bey tarafından 1882’de Sanayi-i Nefise Mektebi adıyla kurulan okul, 2 Mart 1883 tarihinde eğitim vermeye başlamıştır. Ülkemizin ilk sanat ve mimarlık yüksekokullarından biri olan Sanayi-i Nefise Mektebi, 1928’de Güzel Sanatlar Akademisi adını almıştır. Cumhuriyetin ilanına kadar çok sayıda ressam, heykeltıraş, müzisyen ve mimar yetiştiren bu köklü kurum, cumhuriyet sonrasında da modernize edilerek sanat ve mimarlık dünyasına önemli isimler kazandırmaya devam etmiştir.

Sanayi-i Nefise Mektebi adıyla Osman Hamdi Bey tarafından kurulan okul ilk yıllarında Arkeoloji Müzesi binasının karşısındaki binada sadece sekiz kişilik bir öğretim kadrosu ve yirmi bir öğrencisi olan bir eğitim yuvası olarak teşkilatlanmıştır. Resim, Heykel ve Mimarlık dallarında eğitime başlayan mektep, kurulduğunda Ticaret Nezareti (Bakanlığı) ‘ne bağlı olarak kurulmuş olsa da eğitime başladıktan üç yıl sonra Maarif (Milli Eğitim) Nezareti’ne bağlanmıştır. 1910 yılında Osman Hamdi Bey’in vefatı tüm akademide büyük bir hüzne boğmuş ancak onun bıraktığı bu entelektüel miras üzerinde nitelikli eğitim devam ettirilmiştir. Osman Hamdi Bey’in vefatının ardından yerine kardeşi Halil Ethem Bey müdür olarak atanmıştır.

Bir dipnot: Osman Hamdi Bey’in üç kardeşi vardır. Bunlar Halil Ethem, İsmail Galip ve Mustafa Beylerdir. Sonraki yıllarda ülkemizin mimarlık camiasında adından çokça söz ettirecek olan Sedat Hakkı Eldem, Osman Hamdi Bey’in kardeşi İsmail Galip Bey’in torunudur.

1923 yılında açılan Tezniyat (Süsleme) bölümü kurumun eğitim verdiği dördüncü dal olarak kayıtlara geçmiştir. 1926 yılında Cemile Sultan Sarayı’na taşınan Sanayi-i Nefise Mektebi aynı yıl erkek ve kız öğrencilerine karma eğitim vermeye başlamış ve eğitimdeki modernizasyon adımlarından biri daha atılmıştır. Tezniyat Bölümü açıldıktan 10 yıl sonra iç mimari, grafik ve afiş atölyeleri bu bölümün uzmanlık dalları olarak kurulmuştur. 1928 yılında Güzel Sanatlar Akademisi adıyla eğitim vermeye devam eden okul birkaç kez daha isim değişikliğine uğramıştır. Bu değişikliklerden bir diğeri 1982 yılında yapılmış ve akademi ‘’Mimar Sinan Üniversitesi’’ adını almıştır. Günümüzdeki ‘’Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’’ ismi ise 2004 yılında resmileşmiştir.

Ülkemizde mimarlık eğitimi bağlamında köklü kurumlardan bir diğeri de İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi’dir. Fakültenin temelleri, Hendese-i Mülkiye Mektebi olarak kurulduğu 1884 yılına kadar uzanmaktadır. 1928 yılında Yüksek Mühendis Mektebi olarak isim değiştiren okul, cumhuriyetin eğitim alanında yaptığı modernleşme çalışmalarına uyum ve katkı sağlayarak çağdaş mimarlık eğitimi vermeye başlamıştır. 1940 yılında ilk Yüksek Mühendis Mimar mezunlarını veren okulun eğitim kadrosu dönemin mimari camiadaki ileri gelen isimlerinden oluşmaktadır. 20. yüzyılın başında Nafia (Bayındırlık) Nezareti’ne bağlı olarak yol, demiryolu, su işleri ve inşaat-mimarlık şubelerine ayrılmış olan sistemin mimarlık kısmı 1944 yılında Mimarlık Fakültesi’ne dönüşmüştür.

1944 yılı aynı zamanda Taşkışla’nın İTÜ Mimarlık Fakültesi’ne tahsis edilmesi münasebetiyle okulun tarihinde ayrı bir önem arz etmektedir. Bir tıp okulu olarak Williams James Smith tarafından tasarlanan bina 1847 yılında inşa edilmiştir. Taşkışla 1849 yılında Sultan Abdülmecid’in emriyle kışlaya,1853 yılında Fransız askerleri için hastaneye evrilmiştir. Balkan Savaşı boyunca yine askeri hastane olarak kullanılan bina 1944 yılında İTÜ Mimarlık Fakültesi olarak kullanılmaya başlanmıştır. Prof. Paul Bonatz ve Prof. Emin Onat tarafından hazırlanan onarım projesi ile hastane zamanlarının binaya verdiği zararlar onarıldıktan sonra bina İTÜ Mimarlık Fakültesi binası olarak eğitime açılmıştır.

İngilizce eğitim konusunda da öncü üniversitelerimizden olan İstanbul Teknik Üniversitesi, yabancı dilde meslek eğitimi bağlamındaki birikimini ve yetkin akademik kadrosunu mimarlık fakültesi özelinde de göstermektedir. 1996 yılında %30; 2010 yılında da %100 İngilizce eğitime başlayan İTÜ Mimarlık Fakültesi, beş farklı lisans eğitiminin yanı sıra 16 yüksek lisans programı, 3 adet tezsiz yüksek lisans programı ve 9 adet doktora programıyla lisansüstü düzeyde eğitim verilmektedir.

Yıldız Teknik Üniversitesi bünyesinde eğitim veren mimarlık fakültesinin geçmişi ise Hendesehane-i Mülkiye’ye dayanmaktadır. 1874 yılında Galata Sarayı’nda Nafia Nezareti’ne bağlı olarak kurulan Hendesehane-i Mülkiye okulu, Sultan II. Mahmud döneminde eğitimdeki modernleşme politikaları sonucunda kurulan okullardan birisidir. 1911 yılında kurumsallaşarak bir çağdaş akademi haline dönüşen bu eğitim kurumu, 1923 yılında Nafia Fen Mektebi daha sonra da 1937 yılında İstanbul Teknik Okulu adını almıştır.

Yıldız Sarayı’ndaki ahşap köşkler derslik ve kütüphane olarak değerlendirilirken, Çukursaray pansiyon olarak düzenlenmiştir. Damatlar Dairesi olarak bilinen yapıysa dış beden duvarları korunarak mimar Emin Onat tarafından hazırlanan planlara uygun olarak yeniden inşa edilir ve 1939 yılı güz döneminde İnşaat ve Makine şubelerinin kullanımına açılır. Mimarlık alanında ihtisasi olarak eğitime başlanması ise 1942 yılına tarihlenmektedir. 1969 yılına kadar İstanbul Teknik Okulu adı ile eğitime devam eden okul, bu tarihte İstanbul Devlet Mühendislik ve Mimarlık Akademisi adını almıştır.

Akademi ünvanını aldıktan sonra tam anlamıyla üniversite yapısına kavuşan kurumda 1971 yılı ise mimarlık bölümünün bağımsız bir fakülteye dönüştüğü tarih olarak karşımıza çıkmaktadır. 1982 yılında Yıldız Üniversitesi ; 1992 yılında da Yıldız Teknik Üniversitesi adını alan bu köklü eğitim kurumu, yılların getirdiği birikim ve ihtisaslaşma ile nitelikli mimarlar yetiştirmeye devam etmektedir.

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Türkiye ve etrafındaki Orta Doğu ülkelerinin kalkınmalarına katkıda bulunmak, özellikle fenni ve sosyal bilimler alanlarında uzmanlaşmış insan gücü sağlamak üzere 15 Kasım 1956 tarihinde "Orta Doğu Yüksek Teknoloji Enstitüsü" adıyla kurulmuştur. ODTÜ Mimarlık Fakültesi ise ODTÜ’nün kurucu fakültesi olarak 1956 yılında üniversite ile birlikte açılmıştır.

Mimarlık fakültesi bünyesinde şehircilik, konut ve inşa politikaları ve planlama sorunlarına çözüm üretecek profesyonelleri yetiştirme amacıyla düzenlenmiş dersler hazırlanarak 1956 yılında eğitime başlanmıştır. ODTÜ Mimarlık Fakültesi’nin günümüzde de kullandığı bina ise 1961 yılında açılan mimari tasarım yarışmasında seçilen Behruz Çinici ve Altuğ Çinici tarafından tasarlanan proje ile inşa edilmiştir. 1963 yılında yapımı tamamlanan bina; brüt beton kullanımıyla, galerileriyle ve iç içe geçmiş avlularıyla hala brütalist mimarinin önemli örneklerinden biri olarak birçok çalışmaya konu olmaktadır.

Genel olarak brütalist bir anlayışla tasarlanan bina, Getty Vakfı’nın 20. yüzyılda inşa edilmiş 12 modern dönem mimarisi eserinin korunmasına yönelik girişimine dahil edilmiştir. “Keeping It Modern” adı altındaki projede dünya çapında mimarlarla ve tasarımlarıyla beraber ODTÜ Mimarlık Fakültesi ve Behruz- Altuğ Çinici isimleri yer almıştır.

ODTÜ Mimarlık Fakültesi, bu köklü geçmişin kazandırdığı kurumsal bellek ve tecrübenin de yardımıyla ulusal ve uluslararası düzeyde profesyonel ve akademik mimarlık uygulamalarında liderlik yapabilecek bireyleri yetiştirmeyi amaçlamaktadır. Öğrencilerini gerekli küresel ve yerel bilgi ve eleştirel anlayışla donatmak için birçok ders verilmekte ve ulusal-uluslararası etkinliklere ev sahipliği yapılmaktadır.

Karadeniz Teknik Üniversitesi, İstanbul ve Ankara dışında kurulmuş ilk devlet üniversitesi olma özelliği ile Trabzon kentine ve Karadeniz coğrafyasına eğitim bağlamında verilen değerin somutlaşmış örneklerinden birisidir. 1955 yılında Trabzon milletvekillerinden Mustafa Reşit Tarakçıoğlu ve arkadaşlarınca hazırlanan yasa teklifinde KTÜ’nün bir üniversiteden daha fazlası olmasından şu şekilde bahsedilmiştir.

“Karadeniz Teknik Üniversitesi adıyla, bilimsel üretimin yanında, hizmet vereceği geniş bölgenin araştırma merkezi ve laboratuvarı olacak yeni bir yükseköğretim kurumu kurulması.’’

Bu yasa teklifi mecliste kabul edilmiş böylece Temel Bilimler, İnşaat-Mimarlık, Makine-Elektrik ve Orman Fakülteleri kurulmuştur. İnşaat ve Mimarlık Fakültesinin ilk öğrencileri, iki yıl Temel Bilimler Fakültesi'nce İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi desteğiyle yürütülen ortak bir program uyarınca öğrenim görmüşler; 1965 yılında teknik kadroların oluşmaya başlamasıyla İnşaat Mühendisliği ve Mimarlık Bölümlerinden birini seçerek 5 yıllık bir öğretim sürecinin ardından 1967–1968 öğretim yılında Karadeniz Teknik Üniversitesi'nin Yüksek Mühendis ve Yüksek Mühendis Mimar diplomalı ilk mezunlarını oluşturmuşlardır.

2005 yılında Mühendislik-Mimarlık Fakültesi kapatılarak, Mühendislik Fakültesi ve Mimarlık Fakültesi olarak ayrı ayrı yapılandırılmıştır. 1963’de kurulan Mimarlık, 1990’da kurulan İç Mimarlık ve 2003’de kurulan Şehir ve Bölge Planlama bölümlerinden oluşan 3 bölüm, 2005 yılından beri Mimarlık Fakültesi çatısı altında akademik çalışmalarına devam etmektedir.

Bu köklü geçmişine rağmen son yıllarda adı akran üniversiteleri kadar mimarlık camiasında zikredilmeyen KTÜ Mimarlık Fakültesi, çok sayıda alanında uzman öğretim üyesinin oluşturduğu akademik kadrosu ile gerek sektöre gerek akademiye gerekse diğer alanlara nitelikli insan gücü sağlamaya devam etmektedir.