Mekanlara değer kazandıran öğe: Eyvan

HATİCE DİLARA ÇİMEN
Abone Ol

Güneydoğu Anadolu bölgesinin geleneksel evlerinin karakteristik özelliklerinden biri olan Eyvan, tarihin birçok döneminde farklı amaçlar için kullanılan yapılarda da karşımıza çıkıyor. Camii, tapınak, medrese, hamam, saray, konut, han, bîmâristan gibi birçok yapıda bulunan bu mekanlar köklü bir geçmişe sahip.

Kökeni Farsça olan kelime ayvan veya livan olarak da kaynaklarda geçiyor. Eyvan kelimesinin salon, divan, taht, saray, balkon, portiko gibi anlamlara geldiği söyleniyor.

Mardin Kasımiye medresesi.

Doğan Hasol eyvanı; eski evlerde, üç yanı duvarla çevrili, avluya bakan yüzü açık, yüksekçe döşemeli, dikdörtgen planlı hacim olarak tanımlar. Sedat Hakkı Eldem ise Türk evlerinin plan tipolojilerini tanımlarken eyvanın konumunu önemli bir öge olarak ele alır.

Diyarbakır’da bulunan bir evdeki avluya eyvanlardan odalara geçişi sağlayan kapılar okunabiliyor.

Ameri Evi, İran.

Genelde üstü beşik tonoz veya kubbeyle örtülü bu mekanlar, avlunun ve sofanın uzantısı gibi davranır. Eyvanlar, İran ve Orta Asya’da yaygın kullanılmış ve Güneydoğu Anadolu’da İslam mimarisinin karakteristik bir özelliği olarak yer edinmiş. Özellikle dini yapılarda mekan organizasyonunda önemli bir rolü olan eyvanlar; cami, medrese, saray, han, hamam, türbe gibi birçok yapıda sıkça kullanılmış.

Bursa Yeşil Cami planı.

Bursa Yeşil Cami eyvanları.

Anadolu ve Balkanlardaki Türk evi plan şemasının ana elemanlarını sıralayan Doğan Kuban; oda, hayat ve eyvanın Türk evinin bölümleri olduğunu söyler.

İran’da 6. yüzyılda Sasaniler tarafından kayalara oyularak inşa edilen işlemeli Tak-i Bostan eyvanları.

Eyvanların oluşumu, kökeni hakkında birçok tez buluyor fakat mimarlık tarihine yönelik yapılan araştırmalarda eyvanların kullanımı Asurlular dönemine uzanıyor. İlk kez M.S. 1. yüzyılda Mezopotamya’da karşılaşılan eyvanlar 2. yüzyıldan itibaren Part ve Sasani mimarisinde yaygınlaşmış.

Sasani kralı Anushirvan’ın yaptırdığı Tak-ı Kısra Sarayı’nın 43.50 m. derinliğinde, 25.50 m genişliğinde taht odası eyvanı dünyadaki en geniş tuğla tonoz olarak da kayıtlarda geçiyor.

Eyvanlar saray mimarisinde gücü ve statüyü temsil etmek üzere inşa edilmiş. Sasani döneminde Ktesifon antik kentinde 3. yüzyılda yapılan ve ismini eyvanının üstünü örten büyük kemerden alan Tak-ı Kısra Sarayı’nın eyvanı dev boyutuyla göze çarpıyor.

Orta Asya’da ise kullanımına ilk defa, Türklerin yaşadığı Horasan ve Maveraünnehir bölgesindeki konutlarda karşılaşılan eyvanlar konut tasarımında ana elmanlar olarak sofa ve odalar arasındaki geçişleri de sağlıyor. Aynı zamanda sedirler konulan bu mekanlar avluya açık oda işlevi de görüyor.

Horasan ve Maveraünnehir bölgesindeki V-VI. yüzyıla ait konut planları.

Gazneliler tarafından 11. Yüzyılın ortalarında yapılan Afganistan’da Bust şehrinde bulunan Leşkeri Bazar sarayı eyvanı eyvanın en anıtsal örneklerinden biridir.

Ortaçağ Türk mimarlığında eyvanı ilk kullananlar aynı zamanda ilk Müslüman Türk Devleti olan Karahanlılar. Eyvanı camilerde uygulamaya başlayan Karahanlılar, eyvanın dar duvarına mihrabı yerleştirerek eyvana bağlanan diğer mekanlarla beraber namaz kılınan alanı büyütmüşler. Daha sonrasında kervansaraylarda uyguladıkları eyvanlarda farklı denemeler yapıldığını, çeşitli kaynaklarda ve günümüze ulaşan yapılarda okumak mümkün.

Büyük Selçuklu Devleti Hükümdarı Sultan Melikşah zamanında inşa edilen İsfahan Cuma Camii ana eyvanı (1051).

Eyvanlar en görkemli zamanlarını Anadolu Selçuklu döneminde görülüyor. Osmanlı da ise eyvan olarak nitelendirilebilecek mekanlara köşk ve saraylara rastlanılabilir ancak klasik eyvan yerine bir tarafı açık kubbeli mekan türü gelişmiş.

İstanbul’da Fatih sultan Mehmet tarafında yaptırılan Osmanlıdaki sivil mimari örneklerinden çinili köşkün çinilerle kaplı giriş eyvanı da önemli bir eyvan örneklerinden biri.

Eyvan mekanların organizasyonunda ve gelişmesinde belirleyici bir öge olmuş ve farklı işlevlerde kullanılarak mekanlara değer kazandırmış. Eyvan için aynı zaman da çamurlu halleriyle şarkılara, türkülere konu olmuş oda da denilebilir.

Şam’da eyvanlı bir ev.

İran İsfahandaki Şeyh Lutfullah Caminin çinilerle süslenmiş eyvanı (1602).

Konya’da bulunan yarı açık olacak şekilde tasarlanmış IV. Kılıçarslan’ın eşi Gömeç Hatun’a ait olan türbenin eyvanına merdivenle çıkılıyor. Günümüze ulaşan türbenin restorasyon öncesine ait bir fotoğraf.

Özbekistan, Buhara şehrindeki Uluğ Bey Medresesi’nin ana eyvanı.

Şanlıurfa’da bulunan bir konut.