Geometrik desenlerin üç boyutlu hali: Mukarnas
İslam mimarisinin kendine has bir bezeme türü, geçiş elamanı olan mukarnas, Orta çağ Anadolu Türk mimarlığında yaygın bir biçimde kullanılır. Osmanlı mimarlığına dek gelişerek serüvenine devam eden mukarnas Osmanlı medeniyetiyle zirveye ulaşır.
Mukarnes olarak da bilinen mukarnas, son döneme ait Arapça, Farsça ve Osmanlıca sözlüklerde "kademeli çıkıntıları olan basamaklı çatma tavan; kubbe; bir başlık türü; rengârenk alacalı işleme" gibi anlamlara gelmekte. Mukarnas; taçkapı kavsarası, ana mihrap kavsarası, mihrabiye kavsarası, konsol, pervaz, kubbe geçişleri, sütun başlığı ve kidesi, kubbe, tavan geçişi, friz, korniş, köşe, kurna ve minare şerefesi gibi birçok yerde karşımıza çıkar.
Doğan Hasol mukarnası şu şekilde tanımlıyor: "Düşey bir yüzeyden, üzerinde bulunan daha taşkın bir yüzeye geçme ve ona bindirmelik görevi yapmak için taş ya da tuğladan küçük prizmalar şeklinde birbiri üzerine oturan bindirmeliklere verilen ad. Sinan çağında bunlara tekil olarak mukarnas, çoğul olarak da mukarnesat denirdi. Karnasın çeşitli bölümlerine asaba, pah, badem, peş, kanat, yırtmaç, diş, püskül gibi adlar verilmiştir."
Mukarnasa stelaktit de denir. Kaleydoskopla bakılıyor hissi veren, üç boyutlu, basamaklı tezyinli mimari bir öge.
Mukarnasın ilk nerede kullanıldığı tartışmalı bir konu. Roma kültürünün bir ögesi olduğunu veya İslam’dan önce herhangi bir asırda görülmediğini söyleyen farklı araştırmacılar var. En çok tartışılan iddialara göre ise 9. yüzyıldan daha geç dönemde İran, Mısır, Irak bölgelerinde karşılaşıldığı yönünde.
Mukarnas üç boyutlu yapısıyla sıradan bir yüzey süslemesi değil bir yüzeyin biçimlenmesi. İz düşümleri incelendiğinde İslam mimarisindeki bazı geometrik örüntülerden oluştuğu görülür. Çok parçalı hali sayesinde bulunduğu mekanlarda veya mekan geçişlerinde görsel derinlik ve ışık gölge oyunları oluşturur. Ayrıca mukarnasın içerdiği içbükey yüzeylerin sesi dağıtarak yansıtıcı eleman olarak yararlandığı da bilinmekte. Bazı örneklerde yapısal bileşen işlevi de görür.
Parçalı ve boyut değiştirmeye rahat yapısı sayesinde yüzeyler arası geçiş kolaylığı sağlar. Taş, tuğla, ahşap, çini gibi çeşitli malzemelerle üretilebilir. Orta Asya’dan Endülüs’e kadar uzanan coğrafyada çok farklı örneklerini vermiş ve Müslüman mimarlara teknolojik bir üstünlük sağlamış olan mukarnas, Osmanlı ile beraber yolculuğunun sonuna gelmiş görünüyor.
Ayrıca Shiro Takahash tarafından hazırlanan, birçok ülke ve şehirleri kapsayan çalışma, İslam mimarisinin önemli bir unsuru olan mukarnas tipolojisini gözler önüne seriyor. Toplam 1536 çizim ve 3273 örnekten oluşan "Mukarnas Haritası" na http://www.shiro1000.jp/muqarn...adresinden ulaşılabilir.