Geleneksel Bodrum konut tipine bir örnek: Musandıralı Ev

Cengiz Bektaş, “Halk Yapı Sanatından Bir Örnek, Bodrum Evleri” adlı kitabında, konut tipleri için; “Bodrum Evleri çok önemli olmayan ayrıntıları, bir yana bırakılırsa çok kaba çizgileriyle Musandıralı, Sakız ve Kule olmak üzere üç türe ayrılır “ifadesinde bulunuyor. Bu doğrultuda Bektaş, 1974 ile 1975 yılları arasında Bodrum Evleri üzerine yaptığı çalışmalar sonucunda, Bodrum yarımadasının geleneksel konut mimarisinde, üç ayrı ev tipinin olduğunun altını çiziyor. Bodrum’un geleneksel konutları Kule Tipi Evler, Sakız Tipi Evler ve bugünkü yazımızda inceleyecek olduğumuz Musandıralı Tipi Evler olmak üzere üç ana tip içinde sınıflandırılabiliyor. Söz konusu bu tiplerin ise zaman içinde ihtiyaçlar sonucu türediği biliniyor. Yazımızda değinecek olduğumuz tüm bu ev tipleri birbirlerine kütle, oranlar ve malzeme bakımından benzer olmalarına rağmen plan, cephe düzeni ve kullanıcı profili olarak birbirinden ayrılıyor. Bu evlerden en eskisikule tip evlerdir, daha sonra sırasıyla musandıralı ve sakız tipi evlerin türediği biliniyor. Yazımızda odaklanacağımız musandıralı ev tipolojisine geçmeden önce siz değerli okuyucularımızla kısaca önce Bodrum’un diğer geleneksel konut tipi örneklerinden olan Sakız ve Kule tipi evlerden bahsedelim.

Savunma ve korunma amacıyla inşa edilen, adeta kale modeli gibi bir konut tipi olan kule evler, dışa kapalı yapısı, dışarıdan ulaşılamayacak yükseklikte açılan küçük pencereleri, yüksek yapısı, kaldırılabilen giriş köprüsü, yağ mazgalı ve tüfeklikleri ile öne çıkıyor. Cengiz Bektaş, kule evlerin, Bodrum’da kale içindeki yerleşimden sonra, kale dışına taşma sırasında yapılan ilk ev türü olduğunu dile getiriyor. Bodrum yarımadasının geleneksel mimarisinin en eski konut tipolojisine örnek teşkil eden, kare veya kareye yakın plan tipine sahip kule tipi evlerin Ege ve Akdeniz'in pek çok bölgesinde, tarım arazilerini saldırılara karşı koruma ve sığınma amacıyla inşa edildiği biliniyor. Bodrum’un korsan saldırılarına açık ve sürekli savunmayı gerektiren özelliği, yerel konut mimarisini etkiliyor. Yükseklikleri genellikle diğer tip evlerden daha fazla ve girişleri zeminden bir kat yukarıda çözülmüş olan kule tip evler, altında ahır olan musandıralı ev planıyla aynı planlamaya sahip olmaları ile dikkat çekiyor.

Yaklaşık olarak 18. yüzyılda inşa edilmeye başlanmış olduğu bilinen bir tip olan sakız tip evlerin, bugünkü yazımızda detaylı bir şekilde inceleyecek olduğumuz musandıralı ev tipinden türediği kabul ediliyor. Sakız Adası kökenli ustalar tarafından yapıldıkları bilindiği için bu ismi alan bu tip evlerde genellikle tarım, ahşap işleri, deniz ve balıkçılıkla ilgilenen ailelerin yaşamış olduğu biliniyor. Bodrum yarımadasında musandıralı ve kule tip evlere göre en çok karşılaşılan konut tipi olan sakız tipi evler, musandıralı ev tipolojisi ile benzer, iki katlı ve dikdörtgen plana sahip olmaları ile öne çıkıyor. Bu evlerin planları genellikle taş duvarlar ile bölünmüş, iki ya da üç odadan oluşuyor.

Bu evlerde ocak genellikle alt kattaki odalarda yer alıyor. Sakız tipi evlerde de giriş, musandıralı evlerde olduğu gibi üçte birlik oran üzerinde, uzun duvardan veriliyor. Bu evlerin sabah güneşi alması önemli bir etken olmasıyla dikkat çekiyor ve bu doğrultuda sakız tip evlerin girişi gün doğuşuna bakacak şekilde konumlandırılıyor. Bu evlerin uzun cephesinin sekiz metreyi, kısa cephesinin ise beş metreyi aşmadığı biliniyor. Dikdörtgen planlı olan bu evlerde uzun duvarın ortasında bulunan çift kanatlı giriş kapısının iki yanında yapının genişliğine bağlı olarak simetrik veya asimetrik düzende pencereler yer alıyor. Yan cephelerde, ön cephelerde bulunan pencerelerle aynı boyutta iki pencere yer alıyor. Zemin kattaki cephe düzeninin aynısı birinci katta da uygulanıyor. Birinci katta giriş kapısının üzerinde ayazlık denilen çıkma da bulunabiliyor.

Musandıralı evler, dikdörtgen prizma kütleleri, bahçe veya avluya açık giriş cepheleri, manzaraya hâkim başoda pencereleri, terekleri, ahşap dilmeli askı döşeme sistemi, ara katları, topraktan yapılma düz çatılarından yükselen bacaları ile öne çıkıyor. Farklı kotlarda yer alan iki adet odanın olması musandıralı ev tipinin en dikkat çekici özelliği olarak karşımıza çıkıyor. Bu odalar alt ev ve üst ev olarak adlandırılıyor. Üst ev genellikle alt evden 120 cm ile 150 cm arası yükseltilerek ayrılıyor. Musandıra kelimesi eski Türk Evi’nde yatak ve şilte konulan dolap anlamına geliyor. Bu evlerde ise musandırayla ayrılmış olan yatma bölümü için kullanılıyor. Ev planının karakterini belirleyen de yapıların bu özelliği oluyor. Genellikle tuvalet, meyve ağaçları, ahır kümes, kuyu bulunan bir bahçe içinde konumlanan, dış ölçüleri 5x8 metreyi aşmayan, dikdörtgen planlı, yarımşar kat kot farkı olan dört hacimden oluşan musandıralı tip evlerde genellikle tarım ve hayvancılıkla uğraşanların yaşadığı biliniyor. Bu evlerde tuvalet bahçe duvarının bir köşesinde konumlanıyor.

Musandıralı evler, az önce de bahsetmiş olduğumuz gibi alt ev ve üst ev olmak üzere iki ayrı bölüme ayrılıyor. Alt ev olarak adlandırılan bu alanın bu evlerde pişirme bölümü olarak kullanıldığı biliniyor. Musandıralı tip evlerde pişirme, giriş bölümü olan alt evde tavan yüksekliğinin ortalama olarak 2,60-2,80 metre, depo alanının tavan yüksekliğinin ise 1,70 metre olduğu karşımıza çıkıyor. Bu bölümde yer alan ocak, girişe yakın veya girişin tam karşısındaki duvarda yer alıyor. Ocağın bulunduğu alanın yanı ev köşesi olarak belirleniyor. Oturma bölümünün tavanının yaklaşık olarak 3 metre yüksekliğe sahip olması ferah bir ortam sunuyor. Musandıra bölümünde 1,60-1,80 m olan kat yüksekliği oturma bölümünde üç metreye kadar çıkıyor.

Musandıralı evlerde, dikdörtgen planın uzun kenarının üçte bir noktasında yer alan giriş kapısı, iç mekânda ocağın yer aldığı odaya açılıyor. Bu oda mutfak işlevi gören alt ev şeklinde de tanımlanabiliyor. Ocağın iki yanında duvar nişleri yer alıyor. Ocak duvarının bir köşesinde ise 65-70 cm çapında dairesel bir yıkanma bölümü olan yunmalık konumlanıyor. Alt evden birkaç basamak aşağıda kiler, depo bulunuyor. Kat yüksekliği düşük, basık olan söz konusu bu kat ahır fonksiyonuyla da kullanılıyor. Depo alanının üstünde bulunan üst ev, yaşam alanı, giriş mekânından 1,20-1,50 metre yükseklikte bulunuyor. Alt odayı üst odaya bağlayan merdiven giriş kapısının yanından ya da girişin karşısındaki uzun beden duvarına yaslanarak yükseliyor. Üst odada ısınma amaçlı küçük bir ocak daha bulunuyor. Ocağın iki tarafında ise pencereler konumlanıyor. Pencere üstlerinde terek adı verilen raflar odayı çevreliyor. Üst odada alt odadan daha fazla pencere bulunuyor. Üst ev oturma odası amaçlı kullanılıyor. Oturma gereksinimi kerevitlerle (sedir) ile karşılanıyor. Alt ve üst ev yüklük denilen dolap ile ayrılıyor. Üst evden merdivenle 1,00-1,20 m çıkılarak musandıra katına çıkılıyor. İki merdiven de yüklüğün iki yanında konumlanıyor. Yatak ve yorgan bulunan yatma yeri olarak kullanılan musandıra katı sandık odası işlevini de görüyor.

Doğal malzemeler kullanılan bu taş ev tipolojisinde, çatı malzemesi olarak ise çevreden temin edilen, kamış, erişte adı verilen yosunlar, kimi zaman zakkum yaprağı ve killi toprak kullanılıyor. Eriştenin tuzlu olması ile suyu çekmesi ise bir iç mekân doğal iklimlendirme tekniği olarak karşımıza çıkıyor. Musandıralı evlere sıklıkla rastlanılan Bodrum Yalıkavak’ta konumlanan Sandıma Köyü’ndeki evlerde, doğal malzeme kullanıldığı için herhangi bir atık oluşmadan ilkel olmayan fakat basit bir sürdürülebilirlik döngüsü kuruluyor. Doğadan gelenin doğaya karışma sürecinde, harabe olmuş köyün yapım ve malzeme detayları günümüzde deneyimlenebiliyor. Bu köydeki musandıralı evlerin çatıları, erişte ve toprak karışımı ile kaplanıyor. Erişte ve toprak karışımının alt tarafında ise ahşap kaplama bulunmuyor. Musandıralı evlerin çatılarında dilmelerin üzerine kargı (kamış) demetleri bağlanarak yüzey oluşturuluyor, bu yüzeyin üzerine deniz eriştesi seriliyor. Erişteler denizden çıkarıldıktan sonra kurutuluyor ve tuzlu olarak seriliyor böylece zaman geçtikçe çatı arasında çürümüyor ve nemlenmiyor. Dam yapımında kullanılan bir deniz bitkisi olan deniz eriştesi üzerine ise yaklaşık 20-30 cm kalınlıkta, kuruyunca çatlayan bir toprak olan geren toprağı seriliyor ve üzeri loğ taşı ile düzeltiliyor. Bu şekilde çatı örtüsü dış etkenlerden korunuyor.

Bu yazımızda geleneksel Bodrum Evleri’nden Musandıralı Ev, Sakız Tipi Ev ve Kule Evi inceledik. Bu evlerin tasarım ve planlamaya bağlı olarak farklı özelliklere sahip olduklarını gördük.