Dünden bugüne dönüşüm: Fişekhane

19.yüzyılda Osmanlı’nın ticari hamlelerinin bir yansıması olarak o dönem ki teknolojik gelişmeleri ile paralel olan Zeytinburnu bölgesi seçiliyor, Zeytinburnu Demir Fabrikası olarak 1843’te yapımına başlanıyor. Yapının oluşumunda en temel gerekçe Osmanlı Devleti’nin askeri ihtiyaçlarını yurt içi üretimle karşılamak istemesi olarak biliniyor. Zeytinburnu kompleksi içinde rokethane, baruthane, fişekhane, güllehane, çelikhane, haddehane, bakırhane, demirhane ve eğehane yer alıyor. Bu birimlerden sadece bir kısmı fişek üretimine ayrılmış olsa da fabrikadan geriye kalanlar arasında, korunarak restoreedilen enbaskın kütle eski fişek fabrikasına ait olduğu için günümüzde ki alanda yeniden kullanılan tüm yapılar “Fişekhane” olarak anılıyor.

Zeytinburnu Demir Fabrikası, 19. yüzyılınikinci yarısında tamamen orduya bağlı silah ve mühimmat fabrikasına dönüştürülüyor. Osmanlı Devleti bu sebepten dolayı ilk kez sahra topu ve zırhlı gemi üretmeye başlıyor ve Zeytinburnu Silah Fabrikası olarak anılıyor. Fakat fabrikanın üretimi, Avrupa ile rekabet, devletin siyasi sorunları gibi sebeplerden dolayı geriliyor ve fabrika I. Dünya Savaşı’nın mütareke döneminde kapatılıyor. 1936 yılında Fevzi Çakmak tarafından yeniden faaliyete geçiriliyor ancak teknolojik yeterlilik bakımından çağının gerisinde kaldığından, 1948 yılından 2015’e kadar I. Ordu Bakım Merkezi Komutanlığı’na bağlı Zırhlı Birlikler Tank Tamir Merkezi olarak kalıyor.

1. Ordu Komutanlığı’nın, alanı 2015’te terk etmesinden sonra tank birliği ve tamirhanesi olarak kullanılan binalar 100 yılı aşkın bir süre kapalı kalıyor. Kültür Vadisi projesiyle, Zeytinburnu’nun bir kültür odağı haline gelmesi için alandaki birçok değerli tarihi yapı ile birlikte Fişekhane’deki yapılarda da yenileme ve restorasyon çalışmaları yapılıyor. Ancak restorasyon öncesinde ilk dönemin iç donanımına ilişkin, bir ahşap demir, vinç ve birkaç ocak dışında neredeyse hiçbir eleman günümüze ulaşmıyor. Günümüze kalabilmiş kısımlarında koruma anlayışı ve ilkeleri doğrultusunda yapılan bir analizle, eski vinç birinci derecede önemli, korunması gereken bir unsur olarak belirleniyor ve restorasyon buna göre aşamalandırılarak gerçekleştiriliyor.

İşin sahibi ÖZAK GYO Genel Müdürü Fatih Keresteci, bu alanın tahsisini aldıktan sonra planladıkları Büyükyalı Projesi kapsamında tescilli binaları korumak ve geriye kalan yerlere konut blokları yapmak için TOKİ ve Emlak GYO ile anlaşıyor. Alan teslim alındıktan sonra ilk rölöve ve restitüsyonlar çiziliyor. Proje kapsamında tarihi binalarda hasar gören parçaların tamamını değiştirmeden, 1843’lerden itibaren yapılan Osmanlı Dönemi Fabrika-i Hümâyûn yapılarında tarihin bütün izlerini korumak şartıyla özgün parçaları güvence altına alarak bir dönüşüm çalışması gerçekleştiriliyor. İşin örgütlenmesinde ÖZAK GYO bünyesinde projenin şefi restoratör mimar Burcu Durmaz haftalık toplantılarla süreci yönetiyor.

Projelendirme ve uygulama işlerinin bir süreç olarak işlemesi ve kolektif aklın ortaya çıkması, proje hazırlık ve detay işlerinde önem verilen bir yöntem oluyor. Bu konu akademisyenlerinbilgi ve tecrübelerinin danışmanlığında gerçekleşiyor. Yürütülen restorasyon sürecinde, binaların inşa edildiği dönemin önemli mühendislik örnekleri olarak gösterilen ahşap çatımakaslarını korumak için şantiyede ahşap atölyeleri kuruluyor. Makasların restorasyonunda ise ana ilke, ahşap malzemenin çürüdüğü bölümlerin sökülerek yapıdan çıkarılması; yerine, aynı özelliklere sahip yeni ahşap malzemenin eklenip kullanılması oluyor.

Yapıyla ilgili devam eden araştırma sürecinde, dış cephede 20. yüzyıl ortalarında yapılmış olan çimento harçlı sıvalar sökülüyor ve bu sıvaların altından 19. yüzyılın son çeyreğinde ve 20. yüzyıl başlarında yaygın olarak uygulanan nim sıva çıktığı kaydediliyor. Bir tür yarım sıva tekniğinin kullanıldığı, taş-tuğla almaşık duvar tekniğinin bu şekilde oluşturulduğu anlaşılıyor. Bu sistem içinde, saçak silmeleri ve üçgen alınlıkları oluşturan silmelerin, bindirme tuğla tekniğinde yapılmış olduğu ve üzerlerinde sıva harcıyla profil oluşturulduğu görülüyor.

Zeytinburnu Fabrika-i Hümâyûnu olarak anılan 1. Ordu Ağır Bakım Tamir Fabrika yapı topluluğunun dış donanımında yer alan ve varlığını günümüze kadar sürdürmüş Fişekhane (Uzun Bina), Hamam, Dökümhane (Orta Bina), Komutanlık binaları ve Su Kulesi bulunuyor. Bu binalar Büyükyalı Projesi’ndemodern yaşama entegre edilerek söz konusu alanlar; performans sanatları merkezi, sinema, kafeler, restoranlar, mağazalar, çocuk kulüpleri, ofis gibi bölümlere dönüştürülerek değerlendiriliyor.

Fişekhane olarak bahsettiğimiz yapı, bir uçtan bir uca yaklaşık 280 metre uzunluğunda olan Tarihi Uzun Bina olarak adlandırılıyor ve tarihsel dönemde 3 aşamada meydana getiriliyor. 1., 2., 3. dönem şeklinde oluşturulan yapının bir kısmı loft olarak değerlendiriliyor. Geçiş aksına yakın bir bölgesi pazar-çarşı olarak yapılarak gelenekselin günümüze yansıması şeklindeişlevlendiriliyor. Bir kısmı da ofis bölümü olarak değerlendiriliyor.

Tarihi Uzun Bina’nın en uç kısmında, Klasik Osmanlı Mimarisi ile geleneksel hamam yapılarından farklılık gösteren hamam, yığma kâgir sistemiyle inşa ediliyor. Mimari ve yapısal özellikleri korunarak özgün malzeme ve teknikler aracılığı ile güçlendiriliyor. Restorasyonun ardından sergi mekanı olarak günümüze kazandırılıyor.

Proje kapsamında tarihi yapının bir bölümünde zamanında zırhlı birliklerin kullanımında olan içinde tankların dolaşabildiği, yüksek tavanlı, büyük açıklıklı mekanlar bütünü olan Orta Binadiğer adıyla Dökümhane olarak da bilinen yapı yer alıyor. Yapının tarihi doku ve izleri modern yaşama da entegre edilerek günümüz kullanıcılarına fayda sağlayacak şekilde işlevlendiriliyor. Proje araştırma ve planlama sürecinin devamında büyük salon diye ayrılan bölümün toplantılara, fuaye ve restorant buluşmalarına ev sahipliği yapacak şekilde bir kültür merkezine dönüştürülmesine karar veriliyor. Ayrıca orta binanın cephe kısmına ticari bölümlenmeler yapılıyor.

Aynı şekilde devam eden proje planlama sürecinde, bu sefer de komutanlık binası restore edilerek sosyal merkez alanlarına dönüştürülüyor. Bir kısmına yüzme havuzu ve spa, kamusal alanı canlandıran yeşil alanlar, diğer kısmına da çocuk kulübü yapılıyor. Bu şekilde Büyükyalı projesinin tamamlanma süreci 2020 yılı sonuna doğru bitiyor.