Antik kent kalıntıları üzerinde bir yapı: Balat İlyas Bey Camii

Balat İlyas Bey Külliyesi, Aydın’ın Didim ilçesine bağlı Balat köyünde bulunan Miletos Antik Kent kalıntıları üzerine inşa ediliyor. Menteşeoğulları Beyliği’nin son beyi, İlyas Bey tarafından yaptırılıyor. Balat İlyas Bey Külliyesi’nde bulunan cami, medrese ve iki hamam 1404 tarihinde tamamlanıyor.

Cami ve medrese ortak avluya sahipken hamam ise bahçe duvarları dışında kuzeydoğuya konumlandırılıyor. Cami bahçesi içerisinde ancak restorasyonlarla kalıntılarına ulaşılan ikinci bir medrese ortaya çıkıyor. Fakat bu ikinci medreseyle ilgili ayrıntılı bilgilere erişemiyoruz. Bahsedilen mimari yapıların dışında külliye bahçesi oldukça geniş ve doğayla iç içe bir perspektif sunuyor. Külliyenin bahçesinde aynı zamanda çok sayıda hazire de bulunuyor.

Kare planlı tek birimli caminin üzeri yekpare bir kubbeyle örtülüyor. Oktay Aslanapa, Balat İlyas Bey Camii için “tek kubbeli camilerin gerçekten en abidevi ve gösterişli eseridir” diye belirtmiştir. Cami girişinin bulunduğu kuzey cepheyi üç yönden saran medrese hücreleri yer alıyor. Caminin dış cephesinin tamamı devşirme mermer malzemeyle kaplanıyor. Medrese ve hamam da ise kaba yonu taş malzeme kullanılıyor. Caminin kubbesinde tuğla malzemeye yer veriliyor. Caminin kuzeybatı köşesinde yükselen minare 1955 yıllında meydana gelen depremde yıkılarak günümüze ulaşamıyor.

Pek çok taş süsleme tekniğinin bir arada kullanılmasıyla dikkat çeken Balat İlyas Bey Camii, taş tezyinatı bakımından Türk mimarisinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Doğu batı ve kuzey cephede yer alan pencerelerin alınlıklarında birbirinde farklı palmet dizisine, taş kakmaya, mukarnaslara, geometrik formlu kabartmalara ve çok kollu yıldız tasarımlara rastlanıyor.

Taş süslemenin yoğun olduğu bir diğer bölüm ise kuzey cephe oluyor. Taç kapının yer aldığı kuzey cephe dışa çıkıntı yaparak belirginleşiyor. Eyvana benzer biçimde geniş bir sivri kemer içerisinde iki sütun ve bursa kemerlerin üç bölüme ayırdığı taç kapı bulunuyor. İki sütun başlığında mukarnas süslemeleri ve sarkıtlara yer veriliyor. Üç bölüme ayrılan taç kapının orta kısmında giriş açıklığı, giriş açıklığının her iki yanında kafes oyma tekniğinin kullanıldığı mermer pencere şebekeleri bulunuyor. Orta bölümde yer alan girişin bursa kemer alınlığında üç satırlık inşa kitabesi yazılıyor. Alınlığın altıda bulunan ikinci kemerde zıvana geçmeli renkli taşlarla hareketlilik sağlanıyor. Açıklığın doğu ve batısındaki kemer alınlıklarında iki farklı çini kakmalı çok kollu yıldız kompozisyonları oluşturuyor. Taç kapının geriye kalan kısmında aşağı ve yukarı yönlerde gösterilen oklara, mukarnaslara ve süslemelere devam ediliyor.

Taç kapının yan duvarlarında bulunan mihrabiyede; sivri kemer köşeliklerinde ince işçilik gerektiren kıvrım dallı bitkisel özellikteki rumi ve palmet süslemeleri görülüyor. Aynı zamanda mihrabiyede mukarnas kavsarayla da hareketlilik sağlanıyor.

Camiye girildiğinde doğrudan harim bizi karşılıyor. Kare düzenlemeye sahip harimin üzeri tuğla bir kubbeyle örtülüyor. Kubbeye geçiş Türk Üçgeni dolgulu tromplarla sağlanıyor. Harimin duvarları da dış cephede olduğu gibi mermerle kaplanıyor.

Harimde doğu, batı ve güney duvarlarda altta ve üstte ikili pencerelere yer veriliyor. Düz kesitli pencerelerin alınlıklarında; rumi ve palmet dizisi, kakma taş, yazı bordürü gibi birbirinden farklı taş süsleme tasarımları düzenleniyor. Alt sırada yer alan pencerelerin tavanlarında taş üzerine çok kollu yıldız ve yazı kabartmaları da yine dikkat çeken bir diğer unsur oluyor.

Taç kapıda görülen detaylı taş işçiliğinin yanı sıra mihrap da oldukça heybetli bir boyutta olup ince işçilik gerektiren taş süslemeleri barındırıyor. Anadolu'da inşa edilen camiler içerisinde değerlendirdiğimizdeoldukça dikkat çeken bir mihrap düzenlemesi olduğunu söylemek gerekiyor. Mihrabın üst kısmı dendana benzer biçimde sıra sıra palmetler taçlandırılıyor. Mihrabı üç yönden saran birkaç sıra halinde mukarnas dizisi bulunuyor.

Mihrapta üstte iki kandil motifi yer alıyor. Işığı sembolize eden kandil sembolüne özellikle mihraplarda olmak üzere Türk mimarisinde sıklıkla rastlıyoruz. Nur suresi 35. Ayette “Allah göklerin ve yerin nûrudur. Onun nûrunun misali, içinde kandil bulunan bir kandilliktir. Kandil bir cam içindedir, cam inciyi andıran bir yıldızdır…” mealinden de hareketle kandiller Allah’ın nurunu da hatırlatmaktadır.

Kandillerin orta kısmında mukarnaslı bordür içerisinde “Resullah dedi ki ameller niyetlere göredir.” hadis-i şerifi yazılıyor. Mihrapta birkaç sıra halinde mukarnaslı kavsara bulunuyor. Kavsara köşeliklerinde iç içe geçmeli palmet süslemesi görülüyor. Mihrabın geriye kalan yerlerinde çok kollu yıldızlar, ters düz palmetler, yazı bordürleri, bitkisel ve geometrik süslemelere yer verilerek kusursuz mermer işçiliği dikkat çekiyor.

Türk mimarisi için önemli değerlere sahip Balat İlyas Bey Camii'nin, bugün cemaatsiz olduğunu üzülerek belirtmem gerekiyor. Aydın ilinin Balat köyünde bulunan Miletos Antik Kentini gezip aynı zamanda Balat İlyas Bey Külliyesi'ni ziyaret ederek mükemmel taş işçiliklerini görmenizi tavsiye ediyorum.