Türkiye’nin tarım ve sanayi üssü yüzyılın afetiyle sarsıldı

Avrasya-Arap-Afrika levhası arasında yer alan Türkiye, sismik açıdan oldukça aktif ve sınırları içerisinde Kuzey Anadolu, Doğu Anadolu ve Batı Anadolu Fay Hatlarıyla deprem kuşağında bulunuyor. Yaşanan depremlerde 3 ve altı büyüklüğündekiler genelde hissedilmezken 7 ve üstü büyüklüğündeki depremler ‘tehlike’ arz edebiliyor. Dünyanın en etkin deprem kuşaklarından birinin üzerinde yer alan Türkiye, 1900’lü yıllardan itibaren 12 büyük depremle sarsıldı.

• Deprem Bölgeleri Haritasına göre, Türkiye’nin yüzde 92’si deprem bölgeleri içerisinde yer alırken, nüfusun yüzde 95’i deprem tehlikesi altında yaşıyor. Büyük sanayi merkezlerinin ise yüzde 98’i ve barajların yüzde 93’ü deprem bölgesinde bulunuyor.

Türkiye Kahramanmaraş merkezli 2 büyük depremle sarsıldı. İlki 6 Şubat’ta Saat 04.17’de Kahramanmaraş’ın Pazarcık ilçesinde meydana geldi.

İkincisi ise tam 9 saat sonra bu kez 7,6 büyüklüğünde Elbistan’da yaşandı ve ilkinde ağır hasar alan binaların da yıkılmasıyla büyük hasara yol açtı. Yaşanan sarsıntılardan sonra 10 çevre ilde hasarlar ve can kayıpları yaşanırken, Kahramanmaraş merkezli 10 ili etkileyen depremlerin dünyada karasal ortamlarda meydana gelen en büyük depremlerden biri olduğu ifade ediliyor. 43 binden fazla insanın yaşamını yitirdiği 7.7 ve 7.6’lık depremler toplamda 108 bin 812 kilometrekarelik bir alanı etkiledi ve büyük bir yıkıma neden oldu. Yaşanan asrın felaketinin ardından Türkiye 4. seviyede alarm ilan etti ve 74 ülkeden 7 bin 98 yabancı arama kurtarma personeli deprem bölgelerinde görev yaptı.

Bölge ekonomisi enkaz altında

Kahramanmaraş merkezli iki büyük deprem, ülke ekonomisine de ciddi zarar verdi. 2022 yılında Türkiye’nin ihracatı 254 milyar dolar olarak gerçekleşirken toplam ihracatın yüzde 8,9 oranındaki 20 milyar 136 milyon 263 bin dolarını bu 10 il gerçekleştirdi. Toplam nüfusun yüzde 15.7’sini oluşturan 13,4 milyon kişinin yaşadığı, 320 bin 453 işyeri ve 304 bin 648 esnaf bulunduğu bölgede şehirlerin istihdamdaki payı ise yüzde 11’i buluyor. Büyük sanayi kuruluşlarına sahip Gaziantep olmak üzere bu illerin ülke ekonomisindeki payı nedeniyle yaşanan bu felaketin ekonomik açıdan olumsuz sonuçlar doğurması bekleniyor. Depremden etkilenen 10 il, Türkiye’nin toplam gayri safi yurt içi hasılasının (GSYH) yüzde 10,1’ini gerçekleştiriyor.

Sanayi alanında Türkiye’nin en önemli üretim merkezleri depremden etkilendi. Türkiye’deki toplam 386 OSB’den 272’si faaliyette ve bu OSB’lerin 36’sı depremden etkilenen 10 il içerisinde yer alıyor. 36 OSB’nin 6 tanesi depremin merkezi Kahramanmaraş’ta yer alırken, Gaziantep ve Hatay’da 5’er, Şanlıurfa ve Adıyaman’da 4’er, Adana, Diyarbakır ve Malatya’da 3’er, Osmaniye’de 2, Kilis’te de 1 OSB bulunuyor. Bölgedeki 36 OSB’nin Türkiye’de işletmede bulunan 272 OSB içindeki payı ise yüzde 13,4 düzeyinde bulunuyor.

Türkiye’nin toplam tarım ve ormancılık ürünleri ihracatının yaklaşık beşte birini yine depremzede 10 il gerçekleştiriyor. 10 ilin toplam tarım ihracatındaki payı yüzde 18,7 olarak gerçekleşirken, bu iller içinde Gaziantep, 2022 yılında Türkiye’nin 34,2 milyar dolar olan toplam tarım ve ormancılık ihracatının yüzde 11,8’ini tek başına gerçekleştirdi.

Türkiye genelinde tarım yapılabilen alan 238,5 milyon dekar, depremin vurduğu 10 ilde ise tarım yapılabilen alanların yüzde 16,2’si yani 35,8 milyon dekarlık bölümünü bu iller oluşturuyor. Şanlıurfa ise 11 milyon dekarlık alanıyla en fazla tarım alanına sahip il olarak karşımıza çıkıyor.

Hayvan varlığı olarak da büyük öneme sahip bu illerde Türkiye İstatistik Kurumu 2022 verilerine göre, 2 milyon 49 bin büyükbaş, 9 milyon 105 bin civarı da küçükbaş hayvan bulunuyor. Bu rakam Türkiye’deki hayvan varlığının yüzde 15’ine denk geliyor.

Ortadoğu'nun tedarikçisi ‘Gaziantep’

Sanayi ve ticaret yapısıyla ülke ekonomisinde önemli bir yer tutan Gaziantep, coğrafi konumu bakımından bölgeler arasında bir köprü görevi görerek, bir ticaret merkezi haline geliyor. Tarihi İpek Yolu üzerinde yer alan şehir, Türkiye’nin yüzde 0,76’sını kaplıyor. 2022 yılında 196 ülkeye ihracat yapan ve Türkiye’nin Ortadoğu pazarına açılan ihracat üssü konumunda yer alan Gaziantep, sektörel olarak en çok ihraç ettiği ürünler arasında sırasıyla tekstil ve hammaddeleri, hububat-bakliyat, yağlı tohumlar ve mamulleri, halı, kimyevi maddeler ile ağaç ve orman ürünleri yer aldı. Gaziantep aynı zamanda 2022 yılı itibariyle ihracatın ithalatı karşılama oranında yüzde 137’lik bir başarı elde ederek dış ticaret fazlası verme başarısını da yıllardır sürdürüyor. 10 milyar 523 milyon 349 bin dolarlık ihracat gerçekleştiren Gaziantep, en fazla ihracat yapan iller arasında 6. sırada yer aldı. Geçtiğimiz yıl Türkiye’nin toplam sanayi ihracatının yüzde 3,5’ini oluştan Gaziantep, tek başına Türkiye ihracatının yüzde 4.4’ünü karşılıyor.

Antep fıstığının ve üzümün en çok yetiştiği illerden olan Gaziantep’in toprakları da türlü tarım ürünlerinin yetişmesine uygun. Yıllık ortalama fıstık üretimi 100 bin ton civarında olan şehrin dünya üretiminden aldığı payı da yüzde 10. Hayvancılık alanında ise il, Türkiye’ye komşu ülkeler ve Ortadoğu’ya canlı hayvan ticaretinin yanı sıra yurtiçi hayvancılıkta da önemli ve stratejik bir öneme sahip. Yıllık ortalama küçük ve büyükbaş hayvan sayısı yaklaşık 1 milyon civarında değişen şehrin, TİM sektör ihracat performans verilerine baktığımızda 2022 yılında 10 milyar 523 milyon 349 bin dolarlık bir ihracata imza attığını görüyoruz.

Güneydoğu Anadolu’nun en gelişmiş kenti konumunda yer alan ve özellikle sanayi ve ihracat alanındaki başarılarıyla ülke ekonomisine önemli katkılar sağlayan Gaziantep, güçlü ekonomisinin yanı sıra tarihi, kültürel ve yerel zenginlikleri, mutfak kültürüyle de turizm sektörü açısından önemli bir yere sahip. Son yıllarda turizmde de atak yapan Gaziantep, Türkiye’nin gastronomi turizminin de başkenti konumunda yer alıyor. Kültürel dokunun yeniden canlandığı, müze ve konaklama tesis sayısının her geçen gün arttığı Gaziantep’te pandemi öncesi 2019 yılında şehri ziyaret eden yerli ve yabancı turist sayısı 718 bin 812 kişi iken bu sayı geçtiğimiz yıl 1 milyon 61 bin 798’e ulaştı.

Türkiye'de en çok yük elleçlenen 3. liman ‘İskenderun'

Tarih boyunca çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapmış kadim bir kent olan Hatay’da öne çıkan ekonomik faaliyetler arasında ticaret, tarım, sanayi, lojistik ve inşaat yer alıyor. Tarımsal üretim değeri ve çeşitliliği bakımından hem Türkiye’de hem de TR63 Bölgesi (Hatay, Kahramanmaraş ve Osmaniye) içinde özel bir öneme sahip olan şehrin önemli ihracat kalemleri arasında başta çelik, demir ve demir dışı metaller, otomobil parçaları, yaş sebze ve meyve üretim ve ihracatı yoğun olarak yapılıyor.

Demir çelik, filtre, gıda, tekstil, kimya gibi sektörlerde sanayisi oldukça gelişen şehir, geçtiğimiz yıl 2 milyar 64 milyon 783 bin dolarlık çelik ihracatı gerçekleştirdi. 2022 yılındaki 3 milyar 564 milyon 517 bin dolarlık başarılı ihracatıyla şehir, ülke genelinde 10. sırada yer aldı. Ülkemizin en önemli lojistik merkezlerinden biri olan Hatay, dünya üzerinde üç kıtanın kesişme noktasında yer alıyor. Lojistik ve ulaştırma alanlarında Türkiye’nin Ortadoğu ve Kuzey Afrika’ya açılan en yakın kapısı olma özelliğini kullanan şehir, İstanbul’un ardından taşımacılık alanında en fazla filoya sahip. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun dünyaya açılan kapısı konumunda olan ve Türkiye’de en çok yük elleçleme yapılan üçüncü liman bölgesi olarak yer alan İskenderun Limanı’nda T.C. Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı’ndan alınan verilere göre, 2022 yılında 67 milyon 635 bin 537 ton yük elleçlendi.

Bölgenin sanayi üssü ‘Adana’

Tarım üretimiyle ülkeyi besleyen Adana, ticaretin, tarımın ve tekstilin başkenti olarak biliniyor. Türkiye'nin önde gelen şehirleri arasında yer alan Adana'nın ticaret hacmindeki büyümeye bağlı olarak 1997 yılında 12 binlerde olan şirket sayısını 2022’de 59 bin 116’a çıkarmayı başardı. Bir yandan limanı, demiryolu ulaşımı, uluslararası havalimanı, serbest bölgeleri ve güçlü TIR filosuyla; diğer yandan geçmişten gelen sanayileşme kültürü ve bu yönde gelişmiş insan kaynakları yapısıyla hem lojistik hem de diğer endüstriyel üretim faaliyetleri için bütün imkânlara sahip. Adana’nın sektörel olarak 2022 yılı ihracat verilerine baktığımızda kimya sektörü 677 milyon 895 bin dolar ile ön plana çıkıyor. Kimya sektörünü ise şehrin tarım üretimi destekliyor. Hububat, bakliyat, yağlı tohumlar ve mamullerinde geçtiğimiz yıl ihracat 359 milyon 588 bin dolar ile ikinci sırada yer aldı ve toplamda yüzde 12’lik bir paya sahip olduğu görülüyor.

Adana, 3 milyar 7 milyon 916 bin dolarlık ticaretiyle geçtiğimiz yıl ülke genelinde 13. sırada yer aldı. Anadolu, Mezopotamya ve Doğu Akdeniz arasında köprü vazifesi görmesi ile de oldukça önemli bir konumda yer alan Adana, turizm değerleri bakımından, doğal güzellikleri ve geçmişte çeşitli uygarlıkların hüküm sürdüğü bir bölge olması nedeniyle büyük bir değere sahip. Adana ili içinde bulunan müzeleri ile tarih ve kültür turizmi için bir çekim merkezi olurken, yine barındırdığı cami ve kiliseler ile de inanç turizmine büyük katkılar sağlıyor.

Tekstilin başkenti ‘Kahramanmaraş’

2021 yılındaki ihracat rakamını yüzde 5 artırarak geçtiğimiz yıl 1 milyar 464 milyon dolarlık ihracat gerçekleştiren Kahramanmaraş, ihracatçı iller arasında 17. sırada yer aldı. Geçen yıl 134 ülkeye ihracat yapılan şehirde en fazla ihracat ise İtalya, Almanya, Mısır, Fas ve Portekiz’e gerçekleştirildi. Türkiye'nin önemli sanayi merkezleri arasında yer alan Kahramanmaraş, 1 milyar 464 milyon 301 bin dolarlık ihracatıyla TR63 Bölgesi’nde Hatay’ın ardından ikinci sırada yer aldı. 1,9 milyon ton taşıma kapasitesi ile Türkiye’nin en büyüğü olma özelliğine sahip olan Türkoğlu Lojistik Merkezi, şehrin ve bölgenin ihracatına önemli bir katma değer sağlıyor.

Ağırlıklı olarak tekstil ürünlerinin üretiminin yapıldığı Kahramanmaraş’ta geçtiğimiz yıl 868 milyon 854 bin dolarlık ihracat ile ‘tekstil ve hammaddeleri’ ilk sırada yer aldı. İmalat sanayinde iplik, dokunmuş tekstil, trikotaj, metal eşya, kâğıt ürünleri, demir çelik sanayii gelişmiş olan şehir, maden bakımından da oldukça zengin. Şehrin Türkoğlu ilçesinden ‘barit’ çıkarılırken, Elbistan’ın Bıçakçılar, Murata ve Nargele köylerinde de demir yatakları bulunuyor. Kahramanmaraş’ta ‘demir ve demir dışı metaller’ ihracatı 217 milyon 10 bin dolar ile tekstilin ardından ikinci sırada yer aldı. 3,5 milyar tonluk linyit rezervine sahip olan Kahramanmaraş, ülkenin en zengin linyit havzasına sahip. Türkiye’nin en zengin çimento toprağı da yine bu bölgede yer alıyor. Çimento, cam, seramik ve toprak ürünleri ihracatı da 2022 yılında 29 milyon 244 bin dolar olarak gerçekleşti.

Malatya ekonomisinin yapı taşı ‘kayısı’

Kayısının Başkenti olarak adlandırılan Malatya ekonomisinin temeli büyük oranda kayısı üretimine dayanıyor. İlde her yıl 80–100 bin ton kuru kayısı üretilerek ihraç edilirken geçtiğimiz yıl ‘kuru meyve ve mamulleri’ ihracatı 245 milyon 51 bin dolar ile ilk sırada yer aldı. 2019 yılı Çiftçi Kayıt Sistemi (ÇKS) verilerine göre Malatya’da yaklaşık 30 bin aile kayısı tarımıyla uğraşırken, doğrudan ya da dolaylı olarak yaklaşık 200 bin kişi de geçimini bu sektörden elde ediyor. Dünya kuru kayısı üretiminin yaklaşık yüzde 85-90’ını Malatya karşılıyor. Malatya’da ihracatın yüzde 53,85’i kuru meyve ve mamullerinden elde ediliyor. Tarımdan gıdaya, tekstilden sanayiye kadar oldukça geniş bir sektör yelpazesine sahip olan Malatya, TİM ihracat verilerine göre 2022 yılında 455 milyon 29 bin dolar ihracat tutarı ile 32 sırada yer aldı.

Sahip olduğu jeolojik yapısı gereği çeşitli maden yataklarının oluşumu için uygun bir ortam da sunan Malatya, Türkiye’nin tek, dünyanın da sayılı profillit yataklarından biri (yaklaşık 7 milyon ton rezerv) Malatya Pütürge’de bulunuyor. Metalik maden açısından da zengin olan şehirde, ayrıca ilde dolomit, florit, vermikülit, tras, mermer ve çimento hammaddeleri bulunuyor. Türkiye’nin en önemli demir yataklarından biri olan Hekimhan-Hasançelebi demir yatakları da yine bu şehirde yer alıyor. Bu yataklarda 865 milyon ton görünür ve muhtemel rezerv, Hekimhan Deveci’de 40 milyon ton, Hekimhan-Karakuz’da 14,5 milyon ton rezerv bulunuyor.

Osmaniye'de ihracatın 4’te 3’ü çelikten

İhracatının yüzde 75’lik dilimini karşılayan çelik sektöründe geçtiğimiz yıl 280 milyon 39 bin dolarlık ihracat geçekleştiren Osmaniye’de 2022 yılında 371 milyon 652 bin dolarlık ihracat gerçekleştirildi. Şehrin toplam ihracatının yüzde 10’luk dilimi ise 38 milyon 745 bin dolarlık ihracat ile ‘tekstil ve hammaddeleri’ alanında gerçekleşti.

En çok demir-çelik, tekstil, yer fıstığı ve kuruyemiş, zeytinyağı, süt ürünleri ile hububat işleme sektörlerinde üretim yapıldığı şehirde yer fıstığının üretimi ve ticareti de yoğun olarak yapılıyor. Son zamanlarda zeytinciliğin gelişmesiyle zeytinyağı üretiminde de ilerleme yaşandı. TİM İhracat verilerine göre Osmaniye, 2022 yılında 371 milyon 652 bin dolar ihracat tutarı ile 38. sırada yer aldı.

Diyarbakır hem ‘tarım’ hem de ‘turizmle’ kalkınıyor

Tarım ve hayvancılığa dayalı bir ekonomik yapıya sahip olan Diyarbakır’ın arazilerinin yüzde 45’i tarıma elverişli alan ve bu miktar 696 bin hektara denk geliyor. Özellikle dünyanın en meşhur karpuzuna ev sahipliği yapan şehirde Türkiye’de yetişen karpuzun yüzde 10’a yakını ve kavunun yüzde 5’i yetişiyor. Türkiye’de hayvansal üretim geliri bakımından 4’üncü sırada yer alan şehir, bitkisel üretim açısından 14’üncü sırada bulunuyor. Kırmızı mercimek üretiminde ise Türkiye birincisi olan kent, buğday üretiminde 3’üncü, pamuk üretiminde ise 4’üncü sırada yer alıyor. En fazla ihracat yapılan iller sıralamasında 2021 yılında 48’inci sırada yer alan Diyarbakır bu yıl ihracatta sağladığı yüzde 27,5 artış ile iller sıralamasında 44’üncü sıraya yükseldi.

Şehrin bir diğer önemli gelir kaynağı ise turizmden geliyor. UNESCO Dünya Kültür Mirası asıl listesinde yer alan Diyarbakır Surları ve Hevsel Bahçeleri ve geçici listede bulunan Zerzevan Kalesi ve Malabadi Köprüsü’yle turizmde öne çıkıyor. Son zamanların en çok dikkat çeken turizm noktaları arasında yer alan Roma döneminden kalma Zerzevan Kalesini günübirlik ziyaret eden yabancı turist sayısı 2019 yılında 69 bini aşmış, yerli turist sayısı ise 425 bine ulaşmıştı.

Türkiye'nin gıda ambarı

• Türkiye’deki toplam sulanabilen verimli alanların önemli bir kısmına tek başına sahip olan Şanlıurfa, Türkiye’nin en büyük, dünyanın ise sayılı büyük çiftliklerinden olan Ceylanpınar Tarım İşletmeleri sınırları içerisinde yer alıyor.

Atatürk Barajı hidroelektrik santrallerinde üretilen elektrik ile ülkenin elektrik ihtiyacının önemli bir kısmı karşılandığı Şanlıurfa’da sanayi, ağırlıklı olarak tarıma dayalı bir şekilde gelişti. Şehrin en büyük ihracat kalemini ise sırasıyla; ‘elektrik ve elektronik’, ‘iklimlendirme sanayi’, ‘makine ve aksamları’ oluşturuyor. TİM ihracat verilerine göre Şanlıurfa 2022 yılında gerçekleştirdiği 257 milyon 347 bin dolar ihracat tutarı ile 46. sırada yer aldı.

Kültürel ve tarihi zenginliği nedeniyle Şanlıurfa; Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanan Türkiye Turizm Stratejisi Belgesi'nde Marka Kültür Kenti olmaya aday illerden biri olarak tanımlanıyor ve GAP Kültür ve Turizm Gelişim Bölgesi içerisinde yer alıyor. Şanlıurfa’ya gelen yabancı turist istatistiklerine bakıldığında da turistlerin şehre geliş nedenlerinin başında gezi, eğlence ve kültürel faaliyetlerin geldiği görülüyor. İslam Dünyası Turizm Başkenti seçilen Şanlıurfa’ya 2021 yılında 24 bin 138 olan yabancı turist sayısı 2022’nin 11 ayda 32 bin 322'ye ulaştı. 2022'nin 11 ayında şehri 570 bin 381 konaklamalı turist ziyaret etti.

Ham petrol üretiminin yüzde 10’u Adıyaman'dan

Ekonomisi, ağırlıklı olarak tarıma dayalı olan Adıyaman’da son yıllarda özelikle tekstil, gıda ve mermer sektörü yatırımlarında sanayileşme eğilimi görülüyor. Geçtiğimiz yıl ‘hazırgiyim ve konfeksiyon’ alanında 34 milyon 238 bin dolarlık ihracat gerçekleştiren şehir, toplam ihracatının yüzde 34,21’ini bu alandan elde etti. Bir diğer önemli ihracat kalemi ise ‘kimyevi maddeler ve mamullerinden’ olan şehrin toplam 100 milyon 70 bin dolar olan ihracatının yüzde 58’i hazırgiyim ve konfeksiyon, kimyevi maddeler ve mamullerin ihracatından geldi. Adıyaman, Türkiye geneli ihracat sıralaması içerisinde geçtiğimiz yıl 54. sırada yer aldı.

• Maden kaynakları bakımından da oldukça zengin bir potansiyele sahip olan şehrin en önemli yer altı zenginliği petrol. Türkiye’nin ham petrolünün yaklaşık yüzde 10’u Adıyaman bölgesinde üretiliyor.

Maden ve enerji kaynakları bakımından ‘oldukça zengin iller arasında yer alan Adıyaman’da mermer sektörü de yine son 5 yıl içerisinde büyük bir gelişme gösteren sektörler içerisinde yer alıyor.

Kilis ‘Elektrik ve elektronik’ ihracatıyla öne çıkıyor

TRC1 Bölgesi (Gaziantep, Adıyaman, Kilis) içerisinde yer alan şehrin sanayisinde gıda ürünleri ile tekstil ürünlerinin imalatı önde gelen sektörler arasında yer alıyor. TİM verilerine göre Kilis’in 2022 yılı ihracat rakamı 97 milyon 227 bin dolar tutarındayken bu ihracatı yüzde 37 ile elektrik elektronik ihracatı karşılıyor.

Tarımsal ve hayvansal üretimin ön planda olduğu şehirde TÜİK 2020 yılına göre, toplam işlenen tarım alanı 46 bin 802 hektar iken, söz konusu yılda 230 bin 222 ton diğer bitkisel ürün üretimi, 60 ton örtü altı sebze ve meyve üretimi yapıldı. Hayvancılıkta ise toplam 219 bin 616 küçükbaş, 12 bin 950’de büyükbaş hayvan yer alıyor.