Hesaplanan ve hissedilen enflasyon

21 Nisan’da Avrupa Birliği’nin resmi sitesinde yayınlanan raporda, Mart ayı enflasyonu tarihi zirveyi gördü. Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinin küresel tedarik zincirinde sıkıntılara yol açması ve beraberinde getirdiği sorunlar yüksek enflasyonun asıl nedeni olarak görülüyor. Rapora göre, enflasyonu en çok etkileyen enerji fiyatlarındaki artış oldu. Yüzde 44,4’lik artış kaydeden enerjiyi, yüzde 5 artışla gıda fiyatları takip ediyor. Mart, Euro bölgesi enflasyonunun rekor ayı olarak anılırken, Avrupa bu rakamların çok daha fazlasını hissediyor.

2021 yıl sonunda enerjideki (elektrik, gaz ve diğer yakıtlar) yıllık artış Belçika'da yüzde 60'a, İtalya'da yüzde 33'e ve Fransa'da yüzde 19'a ulaştı. Euro bölgesinde 2021’in son aylarında halihazırda artış göstermiş olan enerji fiyatlarına, Rusya-Ukrayna savaşı daha da ivme kazandırdı. Savaşla birlikte gündem enerji fiyat artışlarıyla sallanırken, Euro bölgesinde doğal gaz fiyatları 7 Mart 2022’de yüzde 60’a yükseldi. Avrupa'da en fazla derinliğe sahip olan Hollanda merkezli TTF'de işlem gören kontratların fiyatıysa 345 euro oldu. Ardından Rus petrolüne ambargo uygulanmasının gündeme gelmesiyle petrol fiyatları 2008'den bu yana en yüksek seviyeyi gördü. Brent petrolün varil fiyatı aynı gün yüzde 18'lik artışla 139,13 dolara ulaştı.

2022 Ocak ayında yayınlanan Eurostat verilerine göre, Avrupa’daki ev fiyatları da zirvede. Euro bölgesinde 2010’dan 2021’in üçüncü çeyreğine kadar olan dönemde ev fiyatları yüzde 39, kira oranları ise yüzde 16 artmış durumda. Ev fiyatları iki katından fazla artan Estonya, Macaristan, Lüksemburg ve Avusturya ise en fazla fiyat artışı gösteren ülkeler.

Fiyat artışlarına gıda ürünleri de eşlik ediyor. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü(FAO) tarafından açıklanan son raporda Gıda Fiyat endeksi, Mart’ta ortalama 159,3 puan ile yıllık yüzde 33,6 yükseldi. Böylece Endeks, 1990'dan bu yana yeni bir tarihi rekor kırdı. Artışlar, bitkisel yağlar, tahıllar gibi alt endeksler için tüm zamanların en yüksek seviyesini yansıttı. Hububat Fiyat Endeksi Ukrayna-Rusya savaşından kaynaklanan ihracat kesintileri nedeniyle yüzde 17,1 arttı. Bitkisel Yağ Fiyat Endeksi ise yine savaşın etkisiyle yüzde 23,2 artarak rekor kırdı.

Araba fiyatları da piyasaki bu artışa eşlik etti. Avrupa’nın en büyük otomobil satış sitesi konumunda olan AutoScout24’ün verilerine göre, ikinci el araba piyasaları zaten 2021’de ciddi bir yükselişe geçti. Euro bölgesinde yıllık yüzde 8 yükselişe geçen otomobil piyasasında en yüksek artış Avusturya’ya ait. Son bir yılda Avusturya’da yüzde 13 artan araba fiyatlarını, yüzde 11 artışla Hollanda, yüzde 10 artış ile Almanya takip ediyor. 2022’de Euro bölgesinde motorlu taşıtların artış oranı ise 2021 yılına göre yüzde 6 civarında. Kısacası son iki yıldır motorlu taşıtta yaklaşık yüzde 15 enflasyon yaşayan bir Avrupa var.

Harcama sepetindeki farklar hissedilen enflasyonu da farklılaştırıyor

Tüm bu kalemlerdeki fiyat artışları göz önüne alındığında Euro Bölgesinde enflasyonun tek haneli çıkması şaşırtıcı olabiliyor. Her gün enerji ve gıda fiyatlarında rekor rakamlara ulaşıldığı manşetlenirken, Avrupa bölgesinde hesaplanan enflasyon nasıl hissedilenden çok daha düşük? Bu sorunun cevabını anlamak için Euro bölgesinde enflasyonu ve hesaplanma biçimini anlamak gerekir. Yadsınamaz bir gerçek ki, enflasyonun her ülkedeki hesaplama yöntemi aynı, endeksin içeriği farklıdır. Eurostat da enflasyonu Harmonize Tüketici Fiyatları Endeksi'ni (HICP) kullanarak, anketler sonucu ortalama bir tüketici sepetindeki fiyat artışına göre hesaplar. Enflasyon hesabındaki sorun burdan başlıyor. Her hanenin tükettiği ürünler dolayısıyla tüketim sepeti farklı. Gelir seviyesi değiştikçe hanelerin tüketim sepeti de değişiyor. Örneğin, patatesin fiyatı alım gücünü belirlemek için önemli bir ürün olsa da Euro bölgesindeki enflasyonun alt kırılımlarında en yüksek oran hizmetlere ait. Yani enflasyonu hesaplarken tüm ürün fiyatlarındaki artışlar göz önüne alınsa da, hesaplamadaki farklılık ağırlıklandırmadan geçiyor. Enflasyon içindeki payı yüzde 41,6 olan hizmetler, büyük bir kesimin tüketim sepetinde dahi olmayan lüks kozmetik ürünler gibi birçok ürünü kapsıyor. Diğer şaşırtan bir pay da gıdanın enflasyon içindeki oranından geliyor. Gıda fiyatlarındaki artışın Euro bölgesindeki enflasyonda etkisi yüzde 20,8. Fakat gıdanın alt pigmentleri işlenmiş ve işlenmemiş gıda olarak da ayrıca oranlanıyor. Eurostat verilerine göre, Belçika’daki işlenmemiş gıda ürünlerinin fiyat artışı yüzde 20 iken gıda enflasyonu içindeki payı yüzde 4,4. Almanya da yüzde 3,1, İrlanda da ise bu oran yüzde 3,2. Dolayısıyla gündemde ayçiçek yağı fiyatları, şeker fiyatları FAO tarafından tüm zamanların zirvesi olarak nitelendirilen bir seviye olsa da, bu Euro bölgesindeki hesaplamalarda hissedilmiyor.

Enflasyonun hesaplanmasındaki diğer yanlışlık ise tüketicinin sepetlerindeki ürünü öğrenmek için yapılan anketlerden geçiyor. Hanehalkı bütçe anketleri ile sepetteki ürünleri belirleyen Avrupa ülkelerinde, anketler zaman aşımına uğramakta. Bazı ülkeler anketi her yıl yapsa da(örneğin İtalya), bazıları bu anketleri iki yılda bir(Belçika gibi) ve diğerleri sadece beş yılda bir(Fransa gibi) yürütüyor. Böylece 2022’deki enflasyon hesabı ağırlığını 2017 yılındaki hanehalkı bütçe anketi belirliyor. Bu 5 yıllık yavaşlık Avrupa bölgesinde gerçeğe uymayan güncellemelere sebep oluyor. Enflasyondaki son eğilimler bu yavaşlıkla güncellenmemiş oluyor. Örneğin 2016 yılında Euro bölgesi enflasyonu(HICP) içindeki payı yüzde 7,4 olan işlenmemiş gıdalar, 2021 yılında yüzde 5’e bu yavaşlık yüzünden düşürüldü. Söz konusu değişikliğin gerekçesi olarak borçluluğun bu denli yüksek olmadığı beş yıl önceki anket sonuçları gösteriliyor. Dolayısıyla alkol ve tütün ürünlerinin fiyat değişimleri, enflasyonu doğal gaz faturasındaki değişimden neredeyse 2 kat daha fazla etkilemiş oluyor.

• Euro bölgesi yıllık enflasyon ve alt bileşenlerinin artış oranları(%)(Mart 2022):
• Enflasyon oranı: %7.4
• Enerji: %44.4
• Gıda, alkol ve tütün: %5
• Enerji dışı endüstriyel mallar: %3.4
• Hizmetler: %2.7

Düşük gelirli hanelerde enflasyon daha da yüksek

• Eurostat’da ülkelerin son verilerine göre, enflasyon yıllar boyu en çok düşük-orta gelirli hanelerde hissediliyor. Aralık 2021’deki verilere göre, İtalya’da düşük gelirli bireylerin karşılaştığı enflasyon oranı yüksek gelirlilere göre yüzde 1,7 daha yüksek.

Belçika’da ise bu oran yüzde 1,4. Aslında yanlış hesaplanan enflasyonun sonuçlarından birisiyle karşı karşıyayız. Bir malda enflasyon pozitif yönlüyse ve düşük gelirli hanehalklarının tüketim sepetinde önemi daha fazlaysa eşitsizlik oluşur. Örneğin, bir mal düşük gelirli hanelerin toplam harcamalarının yüzde 20’sini ve yüksek gelirli hanelerin toplam harcamalarının yalnızca yüzde 10’unu temsil ediyorsa, mal enflasyonu eşitsizliği 1 puan artar. (yani : (0.2-0.1)*0.1 = 0.01) Avrupa bölgesinde algılanan enflasyon bu eşitsizlikle beraber hesaplanan enflasyondan çok daha yüksek hissediliyor.