Evrensel temel gelir ne kadar mümkün

Dünyada artan gelir eşitsizliği ve yoksulluk karşısında farklı görüşler ortaya çıkmaya devam ediyor. Özellikle Kuzey Avrupa ülkelerinde “evrensel temel gelir” adı altında, herkese yoksulluk sınırı üzerinde bir ödeme yapılması tartışmaya açıldı. Geçtiğimiz aylar içerisinde İsviçre’de yapılan referandumda yüzde 78 gibi büyük bir çoğunlukla karar reddedilse de evrensel gelir tartışılmaya devam edecek gibi görünüyor.

5 Haziran’da sandık başına giden İsviçreliler evrensel temel geliri yüzde 78 gibi büyük bir çoğunlukla reddettiler. Karar kabul edilseydi, hiçbir şart olmaksızın, İsviçre vatandaşları ve ülkede yerleşik yabancılara yetişkinler için aylık 2500, çocuklar için 675 İsviçre Frangı ödeme yapılacaktı. İsviçre’de sistemi savunanlar her ne kadar referandumdan hayır çıkacağını baştan kabul etse de, bunun sistemi tanıtmak için iyi bir fırsat olduğu görüşündeydi. Bununla beraber Ocak ayında yapılan bir ankete göre İsviçre’de gençlerin yüzde 59’u temel gelirin bir gün gerçeğe dönüşeceğine inanıyor. Bu süreçte referandumda ezici ret oyuna rağmen, Avrupa ve ABD’de evrensel temel gelir üzerine uzmanlar ciddi tartışmalara girdi.

Aslında evrensel temel gelir yeni ortaya çıkmış bir düşünce değil. Martin Luther King’den Erich Fromm’a onlarca isim insanlara düzenli olarak bir gelir sağlanması halinde; yoksulluktan gelir eşitsizliğine birçok sorunun çözüleceğini iddia ediyor. Bununla beraber sisteme karşı çıkanlar da az değil.

Yoksullukla mücadele için en önemli silah olarak görülen evrensel temel gelir destekçileri sistemin girişimciliği arttıracağı, gelir eşitsizliğini azaltabileceğini savunuyor. Bunun yanı sıra temel gelir orta sınıfın da güçlenmesi anlamına gelecek. Evrensel temel gelirin gerçeğe dönüşmesi halinde insanların çalışmayacağı eleştirileri karşısında, sistemi savunanlar insanların sadece para için değil; statü ve sosyallik için de çalıştığı ve asgari geçimleri dışındaki harcamaları için de çalışmayı sürdürecekleri görüşünü öne sürüyor. Evrensel temel gelir taraftarlarına göre sistem, özellikle robotların insanların işini alacağı çağda bir zorunluluk olacak.

Evrensel temel gelir karşısında olanlar ise, sistemin çalışma-gelir uyumsuzluğu yaratacağı görüşünde. Ayrıca düzenli maaş ödemesi ile çalışanların ve dezavantajlı grupların sosyal yardımlarının kesilmesi de sistemin eleştirilen noktalarından biri.

Aynı zamanda sistemin maliyetini karşılamak için gelişmiş ülkelerin geliri de yetersiz kalacak ve bu da daha fazla vergi yükü anlamına geliyor. Örneğin İsviçre’de referandum öncesinde herkese karşılıksız maaş ödenmesi halinde vergileri yüzde 40 arttırmak gerekeceği ile ilgili değerlendirmeler yayınlandı. Sisteme karşı çıkanlar bu konuda, evrensel temel gelirin gündeme geldiği ülkelerden Finlandiya’yı örnek gösteriyor. Buna göre Finlandiya’da aylık 800 Euro olarak kabul edildiğinde bu ödemelerin maliyeti, Finlandiya’nın bir yıllık toplam harcamasına eşit olacak.

Ekonomistler de sistemin işlerliği konusunda şüpheli. Temel gelir ile devlet her ay herkesin temel giderlerini karşılayacak miktarı vatandaşlarına verecek. Ancak bu durumda yetişmiş iş gücü büyük ihtimalle daha az maaş alacak. Bir başka açıdan ise düşük statülü ve düşük ücretli işlerde çalışanların bu işleri sürdürmek için motivasyonu bulmaları zor.

Sırada Finlandiya ve Hollanda var

Evrensel gelir günümüze gelinceye kadar belirli biçimlerde uygulama olanağı buldu. Bu konuda en bilinen örnek ise 1982’de Alaska’da 1 yıldır bölgede ikamet edilenlere verilen temel gelir desteği. Alaska Kalıcı Fonu tarafından ödenen gelir, evrensel temel gelire en yakın sistem olarak kabul ediliyor. Geçmişte ABD’de Richard Nixon döneminde de evrensel temel gelir 2 kere Beyaz Saray’dan geçmiş ama çok düşük olduğu gerekçesi ile Senato engeline takılmıştı.

Temel gelir desteği, geçmişte Kanada’da da 12 bin nüfuslu Dauphin Kasabası’nda minimum gelir adıyla uygulandı, ancak pilot uygulamanın sonuçları hiçbir zaman kamuoyunda paylaşılmadı. Ancak yıllar sonra Manibota Üniversitesi tarafından yapılan araştırmalarda uygulama döneminde istihdama katılımının çok büyük ölçüde düşmediği, ancak eğitim süresinin uzadığı sonucuna varıldı. 1974-1979 yılları arasında uygulanan sistemi inceleyen Evelyn Forget sistemin insanlara tercih hakkı sunduğunu belirtiyor. Benzer bir pilot uygulama örneği olan Namibya’da ise 2008’de uygulanan sistem ile yoksulluk yüzde 86’dan yüzde 68’e; çocuklarda yetersiz beslenme yüzde 42’den yüzde 10’a düştü.

Evrensel temel konusunda Finlandiya da girişimde bulunan ülkelerden biri. 2017’de 10 bin kişiyi kapsayacak şekilde, evrensel gelir pilot uygulaması başlayacak. Şu an için 550 Euro olarak belirlenen temel gelir, sosyal güvenlik araçlarının yerini de alacak. Finlandiya Sosyal Hizmet ve Sağlık Bakanı yaptığı değerlendirmede projenin gelecekte büyük zorluklar yaşayabilecek Fin sosyal güvenlik sistemi için bir zorunluluk olduğu açıklamasında bulundu. Hollanda da bu yıl içerisinde evrensel temel gelirin 4 şehirde uygulamaya geçileceği açıklandı.