Kahkaha kimden yana?

Birlikte gülmek

Mizah toplumsal bir fenomendir zira başka insanlarla birlikteyken, yalnız zamanlarımıza kıyasla çok daha fazla neşeli ve şakacı oluruz. Evet, tek başımıza bir komedi programı izliyor veya bizi güldürebilen bir kitap okuyorken de neşelenebiliriz ancak yine de bir şeye cevap veriyoruz bu durumda, bir tür sahte sosyalliğin içindeyiz. Mizah ötekiyle etkileşimde şekillenir, onu etkileme, onunla bir iletişim kurma veya ona bir şey anlatma çabasıyla belirir.

Bir şakanın güldürebilmesi için cereyan ettiği sosyal ortamda herkesin kuralları anlayıp onlara uyması ve bir anlam dünyasını paylaşabilmesi gerekir. Şakayı dikkatle dinlemediğinizde veya tam ortasında kalkıp gittiğinizde, kural ihlal edilmiş olur. Wittgenstein’ın söylediği gibi, size atılan topu geri atmak yerine cebinize koyduğunuzda, şaka biter.

Homo ludens’in çağrısı

Mizah bir tür oyundur aslında, bir homo ludens olarak insanın oyuncu tarafıyla ötekini oyuna çağırmasıdır. Mizahla birbirimizi eğlendirir ve oyun imkanlarımızı genişletiriz. Oyun insana pek çok duygusal, toplumsal ve düşünsel yarar sağlar. Söylediğimiz veya yaptığımız şeye karşı gayrı ciddi bir tutum almakla hem ciddiyetin getirdiği sıkışmışlıktan sıyrılır hem de ruhsal açıdan kendimizi rahatlatırız.

• Mizah üretmek için bireyin çevresinden veya kendi hatıralarından gelen bilgiyi zihinsel olarak işleyebilmesi, fikir, kelime ve eylemlerle yaratıcı bir biçimde oynayabilmesi gerekir. Eskiyi ve günceli, yeni bir biçimde söze ve eyleme dökerek onu farklılaştırır ve buradan bir mizah üretiriz. Gülmek, güncel olanla beklenti, gerçekte olanla şakada sunulan temsil arasındaki uyumsuzluğun aşikâr olmasıyla mümkündür. Astığı astık kestiği kestik bir adamın bir şakada düşürüldüğü aciz durum, bizi güldürür. Yer değiştiren şey de bizi güldürür. Sarsaklık, beceriksizlik, saçma bir şeyin ısrarla tekrar etmesi, tuhaf, anormal, yersiz bir şey bizi güldürür.

Gülmekle hem kendimizin oyuncu bir halde olduğumuzu gösterir hem de karşımızdakini bu oyuna katılmaya çağırırız.

Hayatta kalma stratejisi

Saraybosnalılar savaş zamanlarında bile mizahı elden bırakmamışlardı. İzlediğim bir belgeselde birkaç genç, kentte ölmeden su almaya nasıl gidilebileceğinin parodisini yapıyordu. Nazi toplama kamplarında da en ağır şartlara rağmen insanların mizaha tutundukları, var olan durumun mizahını oluşturarak hayata dair bir umut penceresi aralamaya çalıştıkları bildirilmiştir.

Mizah içinde bulunduğumuz durumu bir süreliğine de olsa değiştirerek yeni bir gerçeklik hissi oluşturur. Dünyanın nedensel zincirleri kırılmış, toplumsal pratikler tersyüz edilmiş ve bildik rasyonalite terk edilmiştir. O şakayı dinlerken, sonucun ne olacağını bilmediğiniz bir gerilimin içindesiniz.

Son vuruşu görmekle gülmek veya gülümsemek gerçekleşir. Lastik gerilir gerilir ve işte o vurucu espriyle şaklar. Hikâye içinde yavaşça akan zaman, ani bir yoğunlaşmayla hitama erer.

Şaka: Anti-tören

Milan Kundera şöyle yazar: “Birinin şapkası yeni kazılmış bir mezarda tabutun üzerine düşer, cenaze anlamını kaybeder ve gülüş doğar.”

Bir şaka söylenemeyeni söyler, gerilimi azaltır. İyi bir şaka ise sadece gerilimi azaltmakla kalmaz, irade ve arzuyu özgürleştirir, durumu değiştirir. Aşina olan aşinalığını, sıradan olan sıradanlığını, gerçek olan gerçekliğini kaybeder. Şaka, kabul edilmiş bir kalıbın aslında o kadar da gerekli olmayabileceğini bize hatırlatır. Şakanın anti-törensel doğası bize sosyal törenlerin keyfiliğini, içinde bulunduğumuz durumu değiştirebileceğimizi ve hatta mizahın toplumsal eleştiri haline gelebileceğini duyumsatır.

‘Başkasına’ gülme/ ‘başkasıyla’ gülme

• Freud, Şakalar ve Bilinçdışıyla İlişkileri adlı kitabında neden güldüğümüzün sebepleri üzerine sürekli kendimizi kandırdığımızı iddia eder. Şakaların zekice nüktelerine güldüğümüzü sanırız. Ancak Freud’a kalırsa bilmeye yanaşmadığımız daha itibarsız kaynakları vardır zevkimizin. Öyle olmasaydı niye bu kadar saldırganlık ve cinsellik içerikli şakalar olsundu değil mi?

Başka insanlara acı vererek eğlenme geçmiş çağlarda yaygındı. Roma imparatorları, gladyatörleri ölümüne dövüştürürdü. Fransa’da akıl hastaları, İngiltere’de Afrikalı insanlar, ‘insanat bahçeleri’nde halkı eğlendirmek için kullanılırdı. Osmanlıda şaklabanların merdivenlerden aşağı yuvarlanmak suretiyle insanları eğlendirmesi gayet doğal kabul edilirdi. Zalimce mizahın yakın tarihli bir örneği Irak’ın Ebu Gureyb hapishanesinde yaşananlardır. Mahkûmların neden çıplak biçimde üst üste yığıldığı sorulduğunda bazı askerler bunun bir şaka, ‘öyle eğlencesine’ yapılmış bir şey olduğunu söylemişlerdir.

Yeşilçam sinemasında mahalle imamının arsız, hınzır ve fırıldak bir insan olarak resmedildiği filmler vardır. Hatta yakın zamanlara kadar resmi imam veya dindar figürü sinemamızda böyle bir şeydi. Türkiye’de ulusalcı/sol mizah (Turhan Selçuk’un karikatürlerini hatırlayalım) giyim kuşamından dindar olduğu anlaşılan kadın ve erkeğin sıklıkla riyakâr, yoğun cinsel arzularını saklayan, hilebaz karakterler olarak tarif etmiştir. Bir tür öz-sömürgeleştirme diyebileceğimiz bu yaklaşım, mizahın egemen sosyal güçlere hizmet eden ve toplumsal hiyerarşiyi pekiştiren zalim doğasına örnek verilebilir.

Mizah bazı örtük mesajları dolaylı yollardan vermenin ve böylece bir etki yaratmanın aracı kılınabilir. Gezi olaylarında ‘orantısız zeka’ ve benzeri üstenci söylemlerle mizahın bir politik vasıta haline getirilişini hatırlayalım. Başka insanları alay konusu edip onları ve kılık kıyafetlerini, değerlerini, yaşam biçimlerini aşağılamak kendi statünüzü onların üstüne çıkarmanıza hizmet eder.

‘Başkasına’ gülme, ‘başkasıyla’ gülmeden farklı olarak bir tür saldırganlık nüvesi taşır. Mizahın saldırgan biçimlerde kullanımı grup üyelerini hizaya sokmak ve sürüden ayrılanları engellemek için de kullanılabilir. Grup dışında kalanın eylem ve tutumları alay konusu yapılarak, grup normları pekiştirilmiş olur.

Kendine gülme

İngilizler İrlandalılara, İsveçliler Finlilere, Çekler Slovaklara, Lazlar Kürtlere, Kürtler Lazlara güler. Karşıdakini gülünç bulmakla geçici bir zafer yaşar insan.

Mizah bazen toplumsal baskıya hizmet eder ve bazen de bastırılmış olanın geri dönüşünü temsil eder. Mizah bize olmak istemediğimiz kişi olduğumuzu açıklar. O kaçıp durduğumuz, yüzleşmekten korktuğumuz kişi. Türklüğümüzü, davranış kalıplarımızı, kötü alışkanlıklarımızı sıklıkla mizah konusu yapar ve milli ‘hasletlerimizle’ dalga geçeriz. Gerçek mizah, bana sorarsanız, kişinin ve toplumun kendisini de makaraya alabilmesi demektir. Kişinin kendisiyle dalga geçebilmesi, kendini o kadar da ciddiye almaması bir olgunluk emaresidir. Mizah bu anlamda olgun bir psikolojik savunma mekanizmasıdır. Şaka ve espri yapabilen insanlar daha esnek, kıvrak ve zeki insanlardır. Gerçek mizah başkasını incitmek istemez, bir parça kendine de gülme tozu taşır içinde; kahkahanın nesnesi, gülen öznenin kendisi olur. Mizah bu yönüyle antidepresandır. Bizi hayatın içindeki delilikle yüzleştirir. Dünyayı ona katlanarak sevebilmemizi mümkün kılar.

“Her şaka bir devrimdir”

Hayatın siyaha kestiği, politik kavganın hayatı tam manasıyla zapt ü rapt altına aldığı bazı dönemlerde, mizah hayatlarımızdan çekilir. Çok ciddi bir biçimde kutuplaşmış ortamlarda mizah ilk kurbanlardan biri olur. Ciddiyet ve haklılığa dair güçlü vurgu, gülme ve neşeyi adeta yasaklar. Neşe, bakarsınız devlete karşı işlenmiş bir cürüm haline gelir. Oysa mizahın en çok yakıştığı yerlerden birisi de siyasettir. Mizah siyaseti hasımlar arasında bir kafa koparma yarışı olmaktan çıkarır ve onu zeki olanın kazanacağı bir rekabete dönüştürür. Meksika’nın Zapatista’larını ve altkumandan Marcos’u sevimli kılan bir şey de mizahi anekdotlarıydı. Böylece direnişçileri ‘insan’ olarak sunmayı başarıyor ve sempati topluyordu. George Orwell’in söylediği gibi, “Her şaka bir devrimdir”. Şaka hayal edilemeyeni hayal edilebilir kılar. Bir gün ‘sadece şaka’ olan şey, ertesi gün gerçeğin ta kendisi olabilir.

‘Neşesiz dindarlık’

Bitirmeden birkaç söz de ‘muhafazakârlar’ için edeyim. ‘Neşesiz dindarlık’, hayatı ve dini acılaştırıyor. Endonezya’nın en büyük camiinde bir sabah namazı öncesi vaiz cemaate şen şakrak bir şeyler anlatır ve onları güldürebilirken, bizim din anlayışımız çok somurtuk olabiliyor. Latife, şaka, mizah ve nükte, dini hayatlara nadiren sokuluyor ve bu haliyle de yaşanan din, dışarıdaki hayatın coşku ve neşesini tam manasıyla içine alamıyor. Din ve hayat ayrışıyor. Dindarlığı dünyadan bir tür el etek çekme, riyazet asık suratlılık ve ruha ıstırap vermek olarak gören ve kurgulayan zihniyet, dinin insana dair olduğu gerçeğini ıskalıyor.

Halbuki dini kanaat önderlerinin toplumla mizah üzerinden kuracakları iletişim, onların dini yaşayışına halel getirmeyeceği gibi, özellikle gençlerle daha sahici bir diyalogun da kapısını aralayabilir. Din sentetik değil, organik bir dil ve yaşayışa muhtaç. Kendi kusurlarımızı da alay konusu yapabileceğimiz ve hızla değişen hayatın içinde dindar kalabilmenin gerilim ve çelişkilerinden mizah üretebileceğimiz bir ‘din dili,’ hayatı kuşatır, topluma daha sahici sözler söyler.

“Kahkaha benden yana” diye yazmıştı Kierkegaard. Peki biz ondan yana mıyız?