Kafkasya’nın Müslüman halklarından Avarlar
Dağıstan’da günümüzde nüfusun %29,4’ünü Avarlar oluşturmaktadır. Bugün Avar nüfusu içinde gösterilen birçok halk bulunmaktadır. Kaytak ve Kubaçilerin Dargin nüfusu içerisinde gösterilmeleri gibi Andi ve Dido halkları da Avar etnik nüfusu içerisinde gösterilmektedir.
2010 nüfus sayımına göre 850 bin Avar, Dağıstan’da en fazla etnik unsuru oluşturan halktır. Avarlar, İslâm’ın Şâfiî ekolüne bağlı bir halktır. Kafkasya’daki Avarların Türklüğü meselesi Türk ve dünya tarihinin en tartışmalı konularından birini oluşturmaktadır. Dünya’nın etnik olarak en karmaşık bölgesi olan Dağıstan’da etnik tarih tartışmaları Rusya’nın da etnik tarih oluşturma çabaları sonrası iyice karışmış durumda bulunmaktadır. Avarların Kafkasya’nın otokton yerli halklarından olduğunu iddia eden çok sayıda tarihçi varsa da Avarların Türk kökenli olduğunu iddia eden birçok dünya tarihçisi bulunmaktadır.
Avarlar kendilerini 558-805 yıllarında hüküm sürmüş Avar Hakanlığı'nın torunları olarak görmektedirler. Kumukların kendilerini Hazar imparatorluğunun devamı olarak görmeleri ve kendi ulusal kimliklerini oluşturmaları gibi Avarlar da bu tarz tarihsel atıflarda bulunmaktadır. Özellikle Batı tarih yazıcılığı sistemi ve Rus Türkologların etnik ulus oluşturma gayeleri sonucu bölgede birçok küçük etnik ulus ortaya çıkmıştır. Sovyetlerin 1991’de dağılması sonrası etnik ulusların kendi kimliklerini oluşturma çabaları hızlanmıştır.
- Avarca, Kuzey Kafkasya dillerinden Nah-Dağıstan dilleri bölümüne mensuptur. Türkçeden ve diğer dillerden ayrı kendine has bir yapısı vardır.
Avarca 16.yüzyılda edebî bir dil haline gelmiştir. Bolmats (Ordu dili) şivesi temel alınarak Hunzah kadısı Dibir tarafından sistemleştirilmiştir. Kendi yazı dilleri olmayan Andi ve Dido halkları da Avarca kullanmaktadır ve Avar nüfusu içinde eritilmektedirler. Bugün Avar nüfusu içinde gösterilen birçok halk bulunmaktadır. Kaytak ve Kubaçilerin Dargin nüfusu içerisinde gösterilmeleri gibi Andi ve Dido halkları da Avar etnik nüfusu içerisinde gösterilmektedir.
Avarlar bugün kuzeyde yaşayanlar Mağrulal ve güneyde yaşayanlar Bagaulal olarak ikiye ayrılmaktadırlar. Kendilerine dağlı manasında Mağrulal demektedirler. Kafkasya Albanyası’nın yıkılmasından sonra 6. ve 7. yüzyıllarda Dağıstan’da Serir (Avar) krallığı ortaya çıkmıştır.
Ortaçağ Dağıstan halklarını birleştiren kuzeydoğu Kafkasya’da kurulmuş önemli bir feodal beylik olarak ortaya çıkmıştır. O dönemde Serir kralının ismine Avar denmiştir. Serir, Arapçada taht anlamına gelmektedir. 12. Yüzyılın ikinci yarısı ve 13. yüzyılın başlarında Serir krallığı feodal beyliklere bölünerek ortadan kalkmıştır. 17. ve 18. yüzyıllarda Ümmü Han liderliğinde Avar Hanlığı hâkimiyeti başlamıştır. Avar Hanlığı ilk olarak 1727’de sonrasında ise 1802-1803 yıllarında Rus işgaline uğramıştır. Ruslar Avar Hanlığı'nı ilk başta idari manada askeri valiler ile kontrol etse de tamamen ortadan kaldırmamışlardır. 1834’te İmam Hamzat, Avar Hanlığı'nı ortadan kaldırdı. Lakin 25 Ağustos 1859’da İmam Şâmil’in teslim olmasından sonra Ruslar Avar Hanlığı’nı tekrar kurarak başına Mehtulinli İbrâhim Han’ı getirdiler.
1864’te ise Ruslar, Avar Hanlığını tamamen ortadan kaldırmışlardır. 11 Mayıs 1918’de kurulan Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti ve 1919’da kurulan Kuzey Kafkas Emirliği’nin Ruslar tarafından akamete uğratılmasından sonra 1921’te Dağıstan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. 1991’de Sovyetlerin dağılması sonrası Rusya’ya bağlı Dağıstan Özerk Cumhuriyeti’nde Avarlar hayatlarını devam ettirmektedirler. Dağıstan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin ilk yıllarından 1950’li yıllara kadar Dağıstan’da Kumuk Türkçesi etkin durumdayken günümüzde Avarca bu konuda hâkim konuma geçmiş bulunmaktadır. Çıkarılan gazete ve dergi sayılarında ve tiyatro sayısında çok ciddi artışlar gözlemlenmiştir. Dağıstan idari yönetiminde de Avarlar ve Darginler etkin konumda bulunmaktadır. 1991’ten günümüze Dağıstan devlet başkanları şu şekilde sıralanmıştır;
Dağıstan Devlet Başkanları;
- 1987-2006; Mogamedali Magomedov (Dargin)
- 2006-2010: Mukhu Aliyev (Avar)
- 2010-2013; Magomedsalam Magomedov (Dargin)
- 2013-2017:Ramazan Abdulatipov (Avar)
- 2017-Vladimir Vasilyev (Rus).
Dağıstan 3. Başkanı Magomedsalam, ilk başkan Magomedali'nin oğludur. Dağıstan'da yönetim 14 etnik unsuru temsil eden 14 kişilik Devlet Konseyi tarafından sağlanır. 1994 anayasasıyla Dağıstan etnik unsurlar arası denge politikası güdülerek yönetilmektedir. Her etnik unsurun yönettiği bir alan vardır. Bu birçok soruna da neden olmaktadır. Özellikle Kumuk Türklerinin yönetimde haksız temsil iddiaları bulunmaktadır. Putin, federal cumhuriyetlerin kendi başkanını seçme hakkını kaldırarak, merkezden atama yoluyla federal cumhuriyetleri merkezi Rusya'ya daha bağlı kılarak Moskova'nın gücünü arttırmaya çalışmaktadır. Federe devlet başkanlarının neredeyse hepsi merkezde çalışmış kişilerdir. Dağıstan, Rusya'nın merkezi bütçesinden (Bütçesinin %80'i) en fazla pay alan devletlerden biri olmasına rağmen, kabile denilen etnik örgütlenme biçiminden dolayı bir türlü refahı yakalayamamıştır.
Merkezi Rusya'dan alınan yardımlar daha çok rant paylaşımlarına kurban gitmektedir. Dağıstan’da yıllardır bakan ve belediye başkanları düzeyinde tutuklamalar ve yolsuzluk operasyonları görülmektedir. Dağıstan'ın diğer bir sorunu ise bölgede artan radikalleşme sorunudur. Bölgede artan yolsuzluklar, Rusya'nın artan baskıcı politikaları, uzun süreli Rus dinsizlik politikası, dış destekli selefileşme hareketleri Dağıstan gençlerini radikalleşmeye itmektedir. Sadece Avar halkı değil tüm diğer halklar bu sorunlardan olumsuz manada etkilenmektedir.