İslam Kerimov sonrası Özbekistan'ı adımlarken
Özbekistan’da Sovyetler döneminin enkazının ardından tarihî köklere dayanılarak inşa edilmeye çalışan yeni kimlik özellikle Kerimov döneminde halktan kopuk ve tepeden inme bir formada yapılıyordu. Özellikle bu yeni süreç yerli halktan edindiğimiz bilgilere göre sanki daha yumuşak ve programlı bir biçimde uygulanmaya çalışılıyor. Kerimov 2016 yılında ölmüş olsa da Semerkant’taki mezarı üzerine inşa edilen türbe, türbeye gelip sırf onun ruhu için dua edip, Kur’ân okuyan ve yer yer gözyaşı döken yaşlı insanların varlığı da “yeni” diye tabir ettiğimiz sürecin farklı ve ilginç noktalarından birisi…
Taksi şoförleri genelde ülkenin gidişatını araçlarına aldıkları müşterilerden ve günlük kazandıkları paradan yola çıkarak iyi okuyorlar ve çoğu zaman isabetli tespitler yapabiliyorlar.
Taşkent’te taksi şoförüne İslam Kerimov döneminden sonraki gelişmeleri, yeni cumhurbaşkanının uygulamalarını sorduğumuzda Şevket Mirziyoyev’den övgüyle bahsediyor. Bir yandan da sanki çekinerek “Kerimov Baba de iyiydi” demeyi de ihmal etmiyor. “Mirziyoyev 13 yıl Kerimov’un yanında başbakanlık yaptı ve süreci iyi gözlemledi. Nerede ne yapılacağını, halka nasıl davranılmaması gerektiğini de öğrendi” diye ekliyor şoför.
“Halka nasıl davranılmaması gerektiği” tespitinin pratik yansımalarını bu anlamda Taşkent-Semerkant-Buhara yolculuğumuzun her anında gözlemlemek imkanına sahip olduk.
Taşkent’te Kaffâl eş-Şâşî türbesinde tanıştığımız Londra’da üniversitede çalışan Alman asıllı profesörün ve Semerkant’ta Kalon Camii’nde tanıştığımız Belçikalı emekli karı kocanın Özbekistan izlenimleri, kolay veya vizesiz seyahatleri, gördükleri misafirperverlik ve sıcakkanlılık onları fazlasıyla memnun etmişti. Örnek verdiğimiz bu iki Avrupalı turistin Özbekistan izlenimleri, sınırları tekrar açılmış Orta Asyalı- Tacikistanlı, Kazakistanlı, Kırgızistanlı turistlerin ortak izlenimleri ile de aynıydı.
Turizmin iyi bir gelir kaynağı olduğunu ve en az altın, petrol, doğal gaz ve pamuk kadar üzerinde durulması gerektiğini anlayan yeni Özbekistan yönetiminin pratik uygulamaları sahada kendisini fazlasıyla gösteriyor. Kurumsal yaklaşımla, ziyaret ettiğiniz mekânlarda turistlere yerli el işçilik eserlerini satan esnafın, restorandaki garsonun, bindiğiniz taksinin şoförünün, kaldığınız otelin görevlisinin, trende yanınızda oturan yerli halktan birisinin gösterdiği misafirperverlik birleşince içinizden aynen şöyle geçiriyorsunuz: ''Arkadaşlarıma mutlaka en kısa zamanda buraya gelmelerini tavsiye edeceğim.”
Avrupa’dan ve Asya’dan gelen binlerce turistin yanında Türkiye’den gelen birisine gösterilen sıcak ilgiyi fazlasıyla hissediyorsunuz. Bu sizin “ne muhteşem bir ülkeden” veya “lider bir ülkeden” geldiğinizle ilgili değil, bizzat size gösterilen ve zaman zaman anlam veremediğiniz sevgiyle ilgilidir.
Seviyorlar sizi… Türkiye’den geldim deyince daha çok seviyorlar…
Adını yeni duyduğumuz Türk dizilerinin isimlerini sayıyor Buhara’da Sanat Müzesi’nde çalışan kadın… Buhara’da otelinde konakladığımız Fars kökenli Anvar “Kurtlar Vadisi”nden, “Diriliş Ertuğrul”dan bahsediyor. Özbekçe yayınlanan bölümleri gecikince internetten Türkçe izliyoruz diyorlar. “Türkçe anlamıyorsun, peki nasıl izliyorsun” diye sorduğumuzda “ne demek istediğini anlıyorum” diye cevap veriyor.
- Türk lehçelerine az çok aşinalığınız varsa Özbekçe konuşan birisini rahatlıkla anlayabiliyorsunuz. Özbekçe anlamadığınızda özellikle başkentte Rusça, diğer şehirlerde İngilizce, Türkçe ve Azerbaycan lehçesiyle derdinizi anlatabiliyorsunuz. Özbek lehçesi Azerbaycan lehçesine daha yakın. Bu yakınlık hem Farsçadan, hem de Rusçadan ortak kelimelerin bu lehçelerde daha çok kullanılmasıyla ilgili.
Başkent Taşkent’te, yıkılmasının üzerinden neredeyse 30 yıl geçmesine rağmen Sovyetler döneminin fiziki mirası özellikle idari uygulamalarda kendisini gösteriyor. Sovyet tipi apartmanlar, apartmanların girişindeki o atmosfer, binaların mimarisi, Bakü’deki, Kiev’deki veya Moskova’dakiyle birebir aynı. Bizim gibi "şehirlerini gökdelenlere boğmak" için çalışmamışlar veya o imkanı henüz elde edememişler. Diğer eski Sovyet ülkelerinden Özbekistan sokaklarının, yollarının tek farkı neredeyse tüm araçların Chevrolet marka olmasıdır.
Özbek UzAvtosanoat ile Amerikalı General Motors şirketi arasında kurulan bir ortak girişimin sonucu ülkedeki araçlar Chevrolet’in tüm alt modellerinden oluşuyor. İsmi “GM Özbekistan” olan ortak girişimin yıllık ürettiği 140 bin araç sadece iç piyasada tüketilmiyor, aynı zamanda Rusya ve diğer Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerine de ihraç ediliyor. Diğer yabancı marka araçların çok nadir olmasının diğer sebebi “yerli malı teşvik” için ithal vergisinin yüksek olmasıdır.
Yaşam şartları düşük olmasına rağmen halkın gözünde ve konuştuğunuz insanların yüzünde, dilinde tokluğu ve umudu gözlemleye biliyorsunuz.
Genç nüfusun oranının çok yüksek olması ve gençlerin hayatın içinde enerjileri ile kendini göstermelerinin yanında, farklı şehirlerden öğretmenlerinin önderliğinde tarihî ziyaret yerlerine akın akın gelen orta okul, lise öğrencilerindeki bilinç ve duyarlılık Özbekistan’ın geleceği için çok umutlu olmamızda en önemli etkenlerden birisi. Taşkent’te Kaffâl eş-Şâşî türbesine tarih öğretmenlerinin eşliğinde ziyarete gelen kızlı, erkekli 7. sınıf öğrencileri 55-60 yaşlarındaki tarih öğretmenlerinin okuduğu Kur’ân-ı Kerîm ve ardından topluca el açıp dua etmeleri görülmesi gereken bir manzaraydı. Duaya biz de katılınca çıkışta, kadın tarih hocası utanmışçasına “Kur’ânı iyi okuyamıyorum ama yavaş yavaş düzeltiyorum.” dedi. Sovyet döneminde yetişen, eğitim alan bu öğretmenin kendi öğrencilerine aşıladığı samimiyet, saygı ve en önemlisi din, tarih ve kimlik bilinci Özbekistan için es geçilecek veya sıradanlaştırılacak bir durum değil. Bu gördüğümüz manzara Semerkant’ta Şâh-ı Zinde’de, İmam Buhari’nin türbesinde, Buhara’da Ark Kalesi’nde, Mir-i Arab Medresesi’nde de aynıydı.
Mir-i Arab Medresesi’nde eğitim alan Arif’in tarihle ve güncelle olan ilişkisi, geleceğe dair fikirleri, Özbek Müslüman kimliğinin oluşması konusunda benim için 3 kelimeyle ifade edilecek bir özet gibiydi: Umut, sevinç ve kardeşliğin getirdiği huzur…
- Özbekistan’da Sovyetler döneminin enkazının ardından tarihî köklere dayanılarak inşa edilmeye çalışan yeni kimlik özellikle Kerimov döneminde halktan kopuk ve tepeden inme bir formada yapılıyordu. Özellikle bu yeni süreç yerli halktan edindiğimiz bilgilere göre sanki daha yumuşak ve programlı bir biçimde uygulanmaya çalışılıyor. Kerimov 2016 yılında ölmüş olsa da Semerkant’taki mezarı üzerine inşa edilen türbe, türbeye gelip sırf onun ruhu için dua edip, Kur’ân okuyan ve yer yer gözyaşı döken yaşlı insanların varlığı da “yeni” diye tabir ettiğimiz sürecin farklı ve ilginç noktalarından birisi…
Hani, dedik ya taksi şoförleri okulsuz ve yolda yetişen sosyologlardır. Taşkent’te hava limanına giderken bindiğimiz taksi şoförünün “5 yıl sonra buranın ne kadar güzel olacağını göreceksin” temennisi umarım gerçek olur. Çünkü gerçek olmaması için hiçbir neden yok. Tek yapılması gereken zengin yer altı ve yer üstü kaynakları halk için kullanan, yatırımları teşvik eden, halka tepeden bakmayan, İslam’ı bir tehdit olarak görmeyen bir politikanın sürdürülebilir olması…