Uzay yolculuklarındaki fırlatmalar neden sık sık erteleniyor?

SpaceX'in Starlink, Falcon Heavy gibi birçok roketinin fırlatışında erteleme durumu yaşandı. Son olarak da Gezeravcı'yı taşıyacak SpaceX Falcon 9 roketinin fırlatma tarihi bir gün süreyle ertelendi. Bir roketin zamanında fırlatılamamasının birçok sebebi olabiliyor ve uzmanlar en ufak bir risk gördüklerinde dahi fırlatma anını erteleyebiliyor.

Öncelikle erteleme ve gecikme kavramlarını birbirinden ayırmak gerekiyor. Ertelemeler genellikle kötü hava koşulları ya da güvenlik endişelerine yol açan mekanik arızalar nedeniyle yapılan son dakika tercihleri oluyor. Gecikme ise bir fırlatmanın planlanandan daha geç bir saatte, ancak yine de aynı gün gerçekleşmesi durumunu tanımlıyor.

Peki fırlatmalar neden erteleniyor?

Uzay araçlarının fırlatılması astronotların ve uzay aracının güvenliği için tasarlanmış "fırlatma hava kriterleri" adı verilen karmaşık bir dizi hava kuralına tabidir. Bu kurallara göre fırlatmanın olabilmesi için dış sıcaklık, rüzgar hızı, yağış, yıldırım, görüş mesafesi ve bulutlar gibi bir çok hava koşulu mükemmel olana kadar beklenir. Eğer bu kriterlerden herhangi biri uygun değilse, fırlatma iptal edilir.

Fırlatma hava durumu tahminleri fırlatmaya 3 gün varken, yer gözlemleri, gemi gözlemleri, yüksek atmosfer gözlemleri, radar ekipman analizleri, uydu görüntüleri ve meteoroloji istasyonları verileri ile başlar. Bu tahminler, hava durumu eğilimlerini ve hava durumunun fırlatma günündeki fırlatmaya olan olası etkileri içerir. Fırlatma öncesi havanın fırlatmaya uygun olup olmadığına dair 7 resmi toplantı gerçekleştirilir.

Sürekli hava durumu verileri toplanır ve değerlendirilir. Hava kuleleri fırlatma rampasının yaklaşık 45 kilometre batısından itibaren konumlandırılmıştır. Planlanan uçuş yolu boyunca hava durumu verileri toplamak için hava balonları fırlatmandan 5 ve 2 saat önce kullanılır.

Bir uzay aracının fırlatılma aşamasında uçuş bilgisayarları tüm bu kaynaklardan gelen veri yığınlarını değerlendirir. Örneğin rüzgar aniden yön değiştirirse yönlendirme bilgisayarı devreye girerek bu durumu telafi edebilir, ancak rüzgar çok çılgınsa işler kötü gidebilir.

Düşük ve yüksek sıcaklıklarda uzay araçlarını fırlatmak neden tehlikelidir?

Düşük sıcaklıklarda oluşan büzülme ve yüksek sıcaklıklarda oluşan genleşme, uzay araçlarının bazı parçalarının yapısını bozabilir ve sıvı yakıtlarının hacmini değiştirerek yakıt sistemlerine zarar verebilir. Nitekim 1986 yılında yaşanan Challenger uzay mekiğinin patlamasına sıcaklık ile ilgili bir durum neden olmuştur. Uzay mekiğinin fırlatılmasının gerçekleşeceği günden önceki gece, hava sıcaklığı oldukça düşüktü. Uzay mekiğinin fırlatılması sırasında katı yakıt roketlerinin parçası olan güvenlik contaları soğuk sebebiyle zarar gördüğünden, işlevlerini yerine getiremediler ve uçuşun 73. saniyesinde malesef mekik infilak etti.

Rüzgarlı ve yağmurlu havalarda uzay aracı fırlatılır mı?

Belirlenmiş kriterlerin üstünde hızdaki rüzgarlı havalar uzay aracının performansını olumsuz etkiler ve aracın uçuş rotasından sapmasına neden olabilir. Yağış da uzay araçlarının fırlatılması sırasında tehlike oluşturabilir. Yüksek hıza sahip uzay araçlarına yağmur damlalarının çarpması özellikle de ısı koruma sistemlerine zarar verebilir. Bu nedenle fırlatma ve aynı zamanda iniş sırasında da tüm uçuş rotasının yağış açısıdan temiz olduğundan emin olunmalıdır. Sadece fırlatma rampasının olduğu alanda değil uçuş rotası içinde kalan alanlarda da yağış olması durumunda fırlatma iptal edilir.

Yıldırım çarpma riski

Başka bir tehlike ise yıldırım çarpma riskidir. Yakıt içeren uzay araçlarının herhangi bir bölümüne yıldırım çarpması asla istenmez. Şimşek çakması gözlemlendiğinde ya da yıldırım üreten bulutlar uçuş rotasının 20 km çevresinde bulunuyorsa fırlatma gerçekleştirilmez. Bu olay yani uzay aracına yıldırım çarpması 1969 yılında Apollo 12 görevinde yaşanmıştır. Bu görev sırasında uzay aracına bir değil iki yıldırım çarpmıştır. Uzay aracındaki bütün alarm lambaları tehlike işareti vermesine, elektrik sistemleri devre dışı kalmasına, sıcaklık ve basınç sensörlerinin bozulmuş olmasına, otomatik yönetim sisteminin devreden çıkmasına rağmen görev başarı ile tamamlanmıştır.

Bulutlarda etkili mi?

Gökyüzüne baktığımızda zararsız gibi görünen bulutlar da uzay aracının fırlatılmasını etkileyebilir. Bazı yüksek bulut tipleri su damlaları ve buz kristalleri içerir, bunların uzay aracına çarpması uzay aracına zarar verebilir. Alçak bulutlar ise, çok fazla alan kaplayabilir ve uzay aracının fırlatıldıktan sonra gözlemlenmesini engeller. Ayrıca, şimşek üretme potansiyeli olan bulutların arasından geçilmesi de uzay aracına yıldırım düşmesi riskini arttırır. Genellikle havada yüksek ve alçak bulutlar olduğunda fırlatma yapılmadığını, orta yükseklikte bulutlar olduğunda yapılabildiğini söyleyebiliriz.

Peki Falcon 9 neden ertelendi?

Sanayi ve Teknoloji Bakanı Mehmet Fatih Kacır, fırlatmanın ertelenmesine ilişkin şu ifadelerde bulundu:

"Space X'in ürettiği roketlerle bu fırlatmalar gerçekleşiyor. Biz fırlatmayı seyretmek üzere heyecan içerisindeydik. Bu heyecanımızı koruyalım. Hedeflenen tarih yarın. 00.49'da fırlatmanın gerçekleşmesi gerekiyor. Bu fırlatmalarla ilgili test ve kontroller gerçekleşiyor. Bir kısmı son testlerle fırlatmadan birkaç saat önce yapılan kontroller. Bize ifade edilen doğrudan bir sorun yok."

"Alt kontrollerin tamamlanması için ek zamana ihtiyaç duyulduğu iletildi. Aslolan güvenlik içinde fırlatmaların gerçekleştirilmesidir. Heyecanımızı korumamız lazım. Hem havacılıkta hem uzayda öncelik tam güvenliktir. Ben milletimizin coşku içinde olduğunun farkındayım. Ümit edelim ki yarın kontroller tamamlanmış olsun ve fırlatma gerçekleşmiş olsun."

Bakan açıklama yaptı

Bakan Mehmet Fatih Kacır, konuyla ilgili sosyal medya hesabından yaptığı açıklamada ise şu ifadelere yer verdi:

"İlk astronotumuz Alper Gezeravcı’nın da yer alacağı fırlatma ertelendi. Hedeflenen fırlatma zamanı: 19 Ocak 2024 00:49 (Türkiye saati ile) Bu sürede fırlatma öncesi teknik kontrollerin tamamlanması planlanıyor. Astronotumuz Alper Gezeravcı’nın bu tarihi misyonu başarıyla gerçekleştirmesi için heyecanla beklemeye devam edeceğiz."