Zengezur Koridoru başka bahara mı kaldı?

Kafkasya’da ulaşım hatları, yollar ve koridorlar yeni düzende önemli jeopolitik konulardan biri olacak. Çünkü Kafkasya, Avrasya jeopolitiğinin kalbinde yer alıyor. Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarının arasına girmiş olan Akdeniz’den Ege Denizi’ne, Marmara, Boğazlar-Karadeniz ve Azak Denizi gibi birbirine bağlı iç denizlerin meydana getirdiği bir su koridorunun ucunda yer alan Kafkasya, Hazar Denizi vasıtasıyla da Türkistan steplerine bağlanıyor.

Kafkasya’nın jeopolitik konumu

Sovyetler Birliği’nin çökmesiyle Kafkasya bölgesinde jeopolitik bir boşluk oluşmuş, bölge bu boşluğu doldurmak isteyen küresel ve bölgesel aktörlerin güç mücadelesine sahne olmuştur. Kafkasya’ya duyulan ilginin arkasında jeopolitik önemi yattığı kadar, aynı zamanda dünyanın önemli enerji koridorlarından biri olması da bulunmaktadır. Türkistan petrol ve doğalgaz yataklarının Batı'ya gidiş güzergâhı burasıdır. Avrupa ülkeleri için hayâtî derecede ehemmiyet arzeden enerji hatları bölgeden geçer. Bu hatlar; Bakü-Tiflis-Ceyhan, Bakü Novorossiyk, Tengiz-Novorossiyk Petrol Boru Hatları ile TANAP ve Güney Akım Doğalgaz Boru hatlarıdır.

Güney Kafkasya’nın en büyük ülkesi konumunda bulunan Azerbaycan’da millî lider Ebülfez Elçibey’in halkın tercihiyle başa gelmesi, ülkenin iç istikrarı adına en önemli adımın atılmasını sağlamış, Rus ordusu ülkeden çıkarılmıştı. Rusya’nın Çar Petro’dan günümüze miras kalan sıcak coğrafyalara inme hedefine bu hamlenin büyük bir darbe vurduğu kimseye sır değil. Bu darbe sonrası Rusya, Suriye örneğinde görüldüğü gibi hem sıcak coğrafyalara doğru genleşme, hem Kafkasya’daki varlığını güçlendirme, hem de arka bahçesindeki rakibi Çin’in yeni projelerine karşı ayakta kalabilme adına bütün dikkatini ve ağırlığını Ermenistan üzerine toplamıştı.

Bu yüzdendir ki Rusya, bölgedeki uzantısı gibi çalışan Ermeni yönetiminin yaklaşık 30 yıldır Dağlık Karabağ bölgesi üzerindeki işgaline ve hak iddiasına sesini çıkarmadı, çok rahatlıkla bu işgale engel olabileceği halde olmadı, bilakis bütün imkânlarıyla el altından desteklemeyi tercih etti. İki ülke arasında arabulucu sıfatıyla meseleyi Ermeniler lehine adeta çözümsüzlüğe mahkûm etti. Bu nedenle bölgede çatışmalar hiçbir vakit bitmedi.

Zengezur koridoru niçin önemli?

Dikkat edilirse, Ermenistan tarafı geçen yılın 27 Eylül’ünde Azerbaycan’ın önemli enerji hatlarının geçtiği Tovuz bölgesine saldırarak yeni bir savaşın fitilini ateşledi. Tovuz saldırıları öncesi ve sonrası Rusya devlet başkanı Vladimir Putin’in üzerinde en çok durduğu, dile getirdiği mesele neydi? Yollar ve koridorlar.

• Çünkü Karadeniz ve Hazar Denizi arasında yerleşen Güney Kafkasya, jeopolitik özelliği bakımından güney-kuzey, doğu-batı enerji ve ulaştırma hatlarının kesiştiği bir nokta. Ayrıca burada bulunan Hazar havzası, enerji kaynaklarına sahip olması bakımından gerek bölge, gerekse bölge dışı büyük devletler için büyük önem arz etmekte.

1991 yılına değin iki yüzyıl Rus hâkimiyeti altında yaşayan Türk Cumhuriyetleri, günümüzde toprak bütünlüklerini ve bağımsızlıklarını koruyarak şekillenmekte olan yenidünya düzeninde kendilerine yer edinme mücadelesi veriyorlar. Bu yeni devletlerin bağımsızlıklarının gelecekte güçlenerek devam etmesi yahut sözde bağımsızlık düzeyinde kalması ya da bir gün sona ermesi, en az iç siyasette gösterecekleri başarı kadar başta Rusya, Çin, ABD ve Türkiye olmak üzere çeşitli aktörlerin tutumlarına bağlı olacak, bu durum aşikâr.

İşte bu noktada Türkiye’nin Güney Kafkasya ve Hazar ötesiyle kara yolu bağlantısının oluşturması beklenen önemli bir koridordan, Zengezur koridorundan bahsetmek gerekiyor.

Projeye neden çivi çakılmıyor?

44 günlük Dağlık Karabağ savaşından sonra varılan mutabakat sonrası açılması beklenen Zengezur koridoru, tam 8 aydır projeye dair tek çivi çakılmaksızın öylece duruyor. Oysa Zengezur koridoru Doğu-Batı ekseninde bütün taraflara menfaatler sağlayacak bir proje.

Peki, niçin açılmıyor? Açık konuşalım, koridor açılırsa bundan en büyük faydayı Azerbaycan, Türkiye ve diğer Türk devletleri görecek. Belki de bu koridor, bu ülkeler açısından yeni bir ekonomik reformun başlangıcı olacak. Türkiye ekonomisi bu koridor vasıtasıyla Azerbaycan ve Türk dünyası ile önemli bir entegrasyona doğru ilerleyecek. Dolayısıyla yıllardır Rusya’nın arka bahçesi olarak bilinen Kafkaslar ile Türkistan havzasında Türk nüfuzu görünür bir hâle gelecek. Buna dair bir korkunun Moskova’yı teslim aldığı görülüyor.

Yeni fırsatlar kapıda

Dünya artık yeni bir formata doğru ilerliyor. Çin’in en önemli liman kentlerinin pandemi dolayısıyla sıkıntılı günler geçirmesi ve kapanmaya gitmesi, Süveyş Kanalı'nda Ever Given gemisiyle yaşanan hâdise, ticaret savaşları ve daha pek çok gelişme, dünya ticaret ağını çarpıcı biçimde etkiledi. Uluslararası ticaret ve tedarik zincirlerinin yeniden şekillenmesine yol açtı.

Çin ile Avrupa, dünyanın en büyük üç ekonomisinden ikisini ifade ediyor. Çin ile Avrupa arasındaki ekonomik bağların giderek sıkılaşması, aralarında yer alan ülkeleri talepten önce nakliye-lojistik kapasitelerini geliştirmeye motive etmiş durumda.

Trans-Hazar uluslararası taşımacılık rotası, Güneydoğu Asya ve Çin'den başlıyor; Kazakistan, Hazar Denizi, Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye üzerinden Avrupa'ya doğru uzanıyor. Dolayısıyla, Dağlık Karabağ savaşının ardından imzalanan 10 Kasım 2020 tarihli ateşkes anlaşması ile bölgenin kökten değişen jeopolitik ve jeo-ekonomik yapısı, Orta Koridor içinde Asya ile Avrupa arasında yeni rotaların geliştirilmesi açısından fırsatlar sunmuş durumda.

Verilen sözler unutuldu

Ateşkes anlaşmasına göre Türk devletleri arasında bir engel olarak duran Zengezur koridoru açılacak, Azerbaycan topraklarıyla Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasındaki ulaşım güvenliği garanti edilecekti.

Koridorun açılmasıyla sadece Azerbaycan toprakları karadan birbirine bağlanmış olmayacak, aynı zamanda Avrasya kıtasının kalbindeki Doğu-Batı ve Kuzey-Güney kavşak koridorlarında ana ulaşım merkezi olarak güçlü bir konuma sahip olacaktı.

Nitekim Zengezur koridorunun inşası konusunda Moskova, Erivan ve Bakü arasında üçlü görüşmeler yapıldı. Zengezur koridoru Ermenistan topraklarından geçiyor olsa da, demiryolu hattı Ermenistan demiryollarının sahibi ve işletmecisi olarak Rusya’nın Güney Kafkasya Demiryolu Şirketi'ne ait olacaktı. Fakat geçtiğimiz günlerde Türk basınında gereken yankıyı bulmayan bir gelişme yaşandı.

• • Ateşkes anlaşmasında verilen sözler unutuldu.
• • Zengezur koridoru için kurulan üçlü çalışma grubunun faaliyetleri askıya alındı.

Zengezur en kestirme yol

Azerbaycan ile Nahçıvan arasındaki Zengezur koridoru, kestirme bir rota sunduğu için bölgedeki diğer projelere göre daha ucuz bir alternatif sunuyor. Mesela uzun yıllar boyu ne uluslararası finans kuruluşları, ne yabancı hükümetler ne de Ermeni hükümeti, İran ile Ermenistan arasında yapılması planlanan 3.5 milyar dolar maliyetli yeni bir demiryolunu finanse edebildi.

Zengezur projesi bölgedeki bütün devletlerin menfaatine, herkes için bir kazanım aslında. Üç Güney Kafkasya ülkesi Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan ile bunların üç komşusu Türkiye, Rusya ve İran'ı kapsayan “3+3” jeopolitik ortaklık formatı ile de uyumlu.

Türkiye’nin performansı öne çıkıyor

Çin'in Kuşak ve Yol Girişimi, Güney Kafkasya'dan geçen İpek Yolu'nu canlandırdığı için Avrasya ulaşım haritasını yeniden tasarlıyor. Kara taşımacılığı bağlantıları, Çin'in iç bölgelerinin küresel pazarlara açılan kapısı olduğundan, mevcut deniz yollarına uygun bir alternatif sunuyor.

• Ancak Kuşak ve Yol girişiminin Güney Kafkasya’dan geçmesi, Avrupa’nın en büyük ikinci ihracatçısı olan Türkiye için önemli bir fırsat olduğu kadar aynı zamanda bir tehlike arz ediyor olabilir mi?

• Değişen Avrasya jeopolitiğinde Karabağ’da dost ve kardeş ülke Azerbaycan’ın yanında duran ve kazanımların ortağı olmayı hak eden Türkiye, Avrupa pazarını en büyük rakibi Çin’e tamamen teslim etmiş mi oluyor?

Mesele tamamen Türkiye’nin göstereceği performansa bağlı. Türkiye, ekonomik açıdan Zengezur üzerinden güçlü bir ağ oluşturabilme potansiyeline sahip. Avrasya ve Güney Kafkasya'da jeo-ekonominin yeniden şekillenmesi birbirini tamamladığı vakit Türkiye kendi rolünü oynamaya başlar.

Ermenistan ve Rusya faktörü

Diğer taraftan Zengezur koridorunun açılmaması için elinden geleni esirgemeyen Ermenistan, meseleye at gözlüğüyle bakma huyunu bir an önce terketse kendisi açısından daha hayırlı olur. Koridorun açılmasıyla ekonomik açıdan hiç de iyi göstergelere sahip olmayan ülkenin beli doğrulur, biraz kendine gelir. Aslında Nobel ödüllü ekonomist Paul Krugman'ın “Kanada ABD'ye kendisinden daha yakındır” sözünü Ermenistan örneğine uygulamak mümkün. Çünkü Ermenistan’ın menfaati, Azerbaycan ve Türkiye ile iyi geçinmeyi gerektiriyor.

Rusya da Zengezur koridorunu açma noktasında verdiği sözü çiğnemekle iyi yapmıyor. Tıpkı Ermenistan gibi Türkiye aleyhtarı bir yaklaşımla kendi çıkarlarına zarar veriyor. Kuşak ve Yol projesiyle gümbür gümbür gelen Çin, daha şimdiden Türkistan havzasında ciddi bir nüfuza sahip olmaya başladı. Bu nüfuz Kafkasya’ya doğru ilerleyecek, öyle görünüyor. Mevcut şartlarda Rusya’nın Çin’e geri adım attırabilmesi kolay değil. İşte bu yüzden Türkiye ile birlikte çalışması kendi menfaatine.