Euro kullanan Fransa Afrika’yı frank ile sömürdü

26 Aralık 1945 - 26 Aralık 2020, CFA frangı, yetmiş beşinci yıldönümünü kutluyor. Bu para birimi nereden geldi? Neyi ifade ediyor? Zamanın karar vericilerinin hedefleri nelerdi?

Bu soruların cevaplarını bulmak için, 75 yıllık süreci iyice anlamak gerekiyor. CFA (eski adıyla Communauté française d'Afrique yani Afrika Fransız Topluluğu, yeni adıyla Communauté Financière Africaine yani Afrika Finansal Topluluğu) tarafından kullanılan ve bu isimle de anılan Frank, 19. yüzyılın ortalarında başlayan Fransız sömürge İmparatorluğunun referans para birimidir. Bu para birimi, işlevi uluslararası ticareti finanse etmek için banknot ihraç etmek olan özel kurumlar, yani sömürge ihraç eden bankalar tarafından düzenlendi. Kamu makamları ilk olarak sömürge emisyon bankalarını bir egemenlik konusu olarak gördüler ve bu bankaların yönetim kurullarında hakim güç olmaya başladılar.

CFA Adı Konmamış Bir Kolonizasyon Sembolü

İkinci Dünya Savaşı’nın ardından egemen devletler, Afrika kolonilerini ve oradaki sermayeyi kontrol etme yarışına girdi.

CFA Frangı da ticari istikrarın bir unsuru haline geldi ve Fransa sömürge imparatorluğunun ekonomik kalkınması için araç oldu. 1960'lardan itibaren her şey hızlandı, AOF (Fransız Batı Afrikası) ve AEF (Fransız Ekvatoral Afrikası) kendilerini sömürge vesayetinden kurtardı. Fakat bu ülkeler para cihetinden özerkliklerini bir türlü kazanamadı. Dolayısıyla CFA Frangı, adı konmamış bir kolonizasyon sembolü haline geldi.

2. Dünya Savaşı’nın başından itibaren CFA’nın kronolojisine bakmak, bugünkü durumu anlamak için de faydalı olacaktır:

• ◌ 1939: 28 Ağustos ve 1-9 Eylül 1939 tarihli kararnameler, Fransa ve kolonileri ile dünyanın geri kalanı arasında, savaş ekonomisindeki yapısal dengesizliklerden korunmak için sıkı bir ticaret kontrolü sağladı.
• ◌ 1945: 26 Aralık 1945'te sömürge frangı doğdu. CFA “Afrika'daki Fransız kolonilerinin frangı” ve CFP ise “Pasifik'teki Fransız kolonilerinin frangı” anlamına geliyordu. Bir CFA frangı 1,7 Fransız frangına eşitti.
• ‘FRANSIZ TOPLULUĞU’ BİR GECEDE ‘FİNANS TOPLULUĞU’ OLDU
• ◌ 1958: CFA’nın ismi "Afrika Fransız topluluğunun frangı" olarak değiştirildi. Bağımsızlıktan sonra da, Batı Afrika "Afrika finans topluluğunun frangı" ve "Orta Afrika finansal işbirliği frangı"na dönüştü.
• ◌ 1959: Batı Afrika Devletleri Merkez Bankası (BCEAO) kuruldu. Fransız Batı Afrika ve Togo İhraç Enstitüsü'nün yerini aldı.
• ◌ 1960: Gine, Frank bölgesinden çekildi. Yeni Fransız frangı tedavüle girdi: 1 Fransız Frangı = 50 CFA Frangı olarak belirlendi.
• ◌ 1962: Frank Bölgesi'ne ait Batı Afrika Devletleri Para Birliği (UMOA) oluşturuldu. Bu birlikte Fildişi Sahili Dahomey (bugünkü Benin), Yukarı Volta (bugünkü Burkina Faso), Moritanya, Nijer ve Senegal yer alıyordu. Mali, kendi para birimini çıkarmayı seçip geçici olarak Frank bölgesinden ayrıldı. Aynı yıl, 12 Mayıs 1962'de Fransa ve UMOA ülkeleri, “Matignon anlaşmaları” olarak bilinen ve böylece ikili anlaşmaların yerini alan parasal iş birliği anlaşmaları imzaladı.
• ◌ 1965: Frank Bölgesi'nin maliye bakanları ilk kez Mart 1965'te Paris'te toplandılar. Bu toplantı daha sonra altı ayda bir kurumsallaştırıldı.
• ◌ 1972: Fransa ve frank bölgesindeki Orta Afrika Devletleri, 23 Kasım 1972'de parasal iş birliği sözleşmesi imzaladılar. Bu sözleşme hiçbir zaman değiştirilmedi.
• ◌ 1973: Batı Afrika Para Birliği'ni kuran antlaşma 14 Kasım 1973'te imzalandı. Fransa Cumhuriyeti ile bugüne kadar değişmeden kalan üç Serbest Bölge anlaşmasından biri olan Batı Afrika Para Birliği üyesi Cumhuriyetler arasındaki parasal iş birliği anlaşması 4 Aralık 1973'te imzalandı. Moritanya, UMOA Antlaşması'nı ve dolayısıyla Fransa ile parasal iş birliği anlaşmasını imzalamamayı tercih etti ve frank bölgesinden çıktı.
• ◌ 1975: Orta Afrika Devletleri Kalkınma Bankası (BDEAC) kuruldu.
• ◌ 1977: Orta Afrika Devletleri Bankası'nın merkezi Paris'ten Kamerun'daki Yaounde'ye transfer edildi.
• ◌ 1978: Batı Afrika Devletleri Merkez Bankası'nın merkezi Paris'ten Dakar, Senegal'e transfer edildi.
• ◌ 1984: Mali frank bölgesine yeniden katıldı.
• ◌ 1985: Frank bölgesi Ekvator Ginesi'ne kadar genişletildi.

CFA En Büyük Develüasyonu Yaşadı

• ◌ 1994: CFA büyük bir devalüasyon yaşadı. Batı Afrika Ekonomik Birliği (WAEMU) ve Orta Afrika Ekonomik Topluluğu'nu (CEMAC) kuran antlaşma, sırasıyla 10 Ocak 1994'te Dakar'da ve 16 Mart 1994'te N'djamena-Çad'da her bir üye devlet arasında imzalandı.
• ◌ 1998: 23 Kasım 1998'de Avrupa Birliği Konseyi, Fransa ile Batı Afrika Para Birliği Devletleri, Orta Afrika Devletleri Bankası ve Komorlar Birliği Devletleri arasındaki parasal iş birliği anlaşmalarını, Fransa'nın bir bütçe taahhüdü olduğu temel gerekçesiyle tanıdı.
• Euro'ya geçiş, paritelerde herhangi bir değişiklik gerektirmedi. 1 Ocak 1999'dan itibaren 1€ = 655.957 FCFA ve 1 € = 491.968 KMF olarak sabitlendi.
• ◌ 2012: Serbest Bölge parasal iş birliği anlaşmaları 40. yılına girdi. CFA Frangı halen Clermont-Ferrand bölgesindeki Chamalières kasabasında bulunan Banque de France matbaasında üretilmektedir. Son yıllarda, Afrika Frankofon ülkelerinin sömürge para birimi, Batı Afrika'daki "anti-CFA" seferberlikleri de dâhil olmak üzere birçok tartışma ve polemiğe konu olmuştur.

Afrika'da 'Eco' Dönüşümü

21 Aralık 2019'da, Fildişi Sahili Başkanı Alassane Ouattara ve Fransa cumhurbaşkanı Emmanuel Macron, Fildişi Sahili'ni ziyaret ederken CFA Frangı reformunu duyurdu.

Fildişili Cumhurbaşkanı bir basın toplantısında Batı Afrika Ekonomik ve Parasal Birliği (UEMOA) üyesi 8 ülkenin CFA frangı konusunda reform kararı aldığını, 1945’ten bu yana kullandıkları CFA frangını artık kullanmayacaklarını belirtti.

"UEMOA ülkeleri, CFA frangını bırakarak eko para birimine geçecek." diyen Ouattara, 8 ülkenin ayrıca Fransa hazinesi ile teknik bağlarını keserek, yeni para birimini kendilerinin yöneteceğini söyledi. Reformun üçüncü noktası, Fransa’nın mevcut yönetim organlarından çekilmesiydi. Aslında bu, Batı Afrika Devletleri Merkez Bankası'nın (BCEAO) organlarında oturan Fransız temsilcilerinin geri çekileceği anlamına geliyordu.

Bu açıklamanın ardından, çoğunlukla İngilizce konuşulan Batı Afrika Para Bölgesi maliye bakanları ve merkez bankası yöneticileri 16 Ocak'ta Abuja'da (Nijerya) bir araya geldiler.

CFA frangı adının değişmesinin ECOWAS (Batı Afrika Devletleri Topluluğu) kararlarına aykırı olduğunu düşünüyorlardı. Ayrıca, "Eko" ortak para birimi projesinin (E.C.O, ECOWAS, İngilizce ECOWAS kısaltmasının ilk üç harfi) kurum içinde yaklaşık 30 yıldır tartışılıyordu. WAMZ (Batı Afrika Para Bölgesi) Liberya, Gana, Gine, Nijerya, Sierra Leone ve Gambiya'dan oluşmaktadır. Diğer 8 ECOWAS ülkesi, Batı Afrika Ekonomik ve Parasal Birliği'ndedir (Benin, Burkina Faso, Fildişi Sahili, Gine-Bissau, Mali, Nijer, UEMOA, Senegal ve Togo).

Ocak ayı başlarında, özellikle Fransa'daki Humanité ve Mediapart'ta yayınlanan bir forumda, 50 Afrikalı şahsiyet, "UEMOA ve ECOWAS devlet başkanlarını, devam eden reformlar hakkında popüler ve kapsayıcı bir tartışma açarak kendi halklarına karşı sorumluluklarını üstlenmeye" çağırdı.

Bu metin, meseleyi iyi özetlemekte ve Fransa ile eski kolonileri arasında ilan edilen bağımsızlığın o kadar net olmadığını açık bir şekilde açıklamaktadır.

CFA Sembollerini Değiştirmek, Sistemi Korumak Mı?

Macron'un öngördüğü reformlar, CFA frangı sömürgeciliğinin yalnızca Fransa için özellikle utanç verici hale gelen bazı görünür yönlerini ele alıyor. CFA frangının sonu hakkında konuşmak için güvenilir bir temel oluşmadı. Parasal itaatin resmi bir bağlantısı olduğu, CFA/ECO Frangı Euro'ya sabitlendiği ve Banque de France BCEAO'NUN parasal altın stokunun %90'ını elinde tutmaya devam ettiği sürece sömürgecilik parlak günlerini yaşamaya devam edecek. Bununla birlikte, Macron'un amacının sadece popülist olduğuna inanmak analitik bir hata olacaktır. Macron reformları, Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS) çerçevesinde şu ana dek tasarlandığı gibi parasal entegrasyon projesine kısa devre yaptırmayı amaçlıyor.

CFA Frangının Eco'ya Dönüştürülmesinin Üç Ana Nedeni

İlk neden, geçtiğimiz beş yıl boyunca Fransa'nın CFA Frangı yoluyla eski kolonilerinin ekonomik işleri üzerinde tam kontrol sahibi olduğu yönünde başarılı bir kampanya yürütüldü.

İkinci siyasi sebep, Sahel'deki sözde terörle savaşla ilgili. Fransa, Mali’de El-Kaide ile savaşıyormuş gibi yaptı ama nasıl bir oyun oynadığını herkes biliyordu.

Fransa Sahel’de teröristleri finanse etmekle kalmadı, bölge halkını katledip yeraltı ve yerüstü madenlerini de yağmaladı.

Eco yaklaşımının üçüncü siyasi nedeni ise Nijerya'dır. Fransa, kendini her zaman Afrika'daki ana güç unsuru olarak tanımladı ve Nijerya'nın olumsuz tavrını her zaman çıkarları için tehdit olarak gördü. Bu nedenle Nijeriya’yı tamamen izole etmek için Gana’nın da ECO’ya katılmasını istiyor. Nijerya'nın üç Frankofon komşusu ile sınırlarını kapatması, bu ülkeleri Nijerya karşıtı komploya katılmaya ikna etti. Fransa'nın askeri birlikler, uçaklar ve dronlarla önemli bir oyuncu olarak yer aldığı “Boko Haram'a karşı savaş”ın onuncu yılında, Batı Afrika'daki Fransız etkisi maalesef görmezden gelinemez.