"Bezmiâlem Valide Sultan devlet ana rolünü üstlenmişti"

Harem hayatı hep merak edilir; bilhassa isim bırakmış Sultanlarınki.. Bezmiâlem Valide Sultan nasıl Harem’e girmiştir?

Bezmiâlem Sultan küçük yaşlarda Osmanlı haremine girmiştir.

Kafkasya kökenli muhtemelen Türk asıllıdır. Bir cariye olarak hareme girer, padişaha eş olarak yetiştirilir. Önce Sultan 2. Mahmud’un ikballeri arasına girer. Osmanlı Hareminin hiyerarşik yapısına uygun olarak zamanla Kadınefendileri arasına yükselir. Sultan 2. Mahmud vefat ettiğinde 5. Kadınefendisi konumundadır. Bununla beraber ikballiğinden itibaren ilk çocuğuyla birlikte eşi Sultan Mahmud’un ölümüne kadar haremde hep veliahd annesi statüsünde olması ona bir ayrıcalık getirecektir.

Üç evlât acısı ve Üçler Çeşmesi arasındaki irtibattan bahseder misiniz biraz da?

Bezmiâlem Sultan’ın dört erkek evladı dünyaya gelir: Abdülhamid, Ahmed, Mehmed ve Abdülmecid…

1820’de Şehzâde Ahmed’i, 1822’de ise Şehzâde Mehmed’i kaybeder. Her iki şehzâde de daha yaşlarını göremeden vefat etmişlerdir. 1825 yılında ise 12 yaşını tamamlayıp 13’ünden gün almış Veliahd-şehzâde Abdülhamid’in ölümü Bezmiâlem’i derinden sarsar. Beş yıl içinde üç oğlunu da toprağa vermiş olan Bezmiâlem Sultan’ın evlat acısı hayatı boyunca içinde onunla birlikte yaşayacaktır. Nitekim Bezmiâlem valide sultanlık makamına geldikten sonra kaybettiği bu üç şehzâdesi için 1843 yılında Üçler Çeşmesi’ni yaptırır. Çeşmede su, üç şehzâde için ayrı ayrı üç kaynaktan akmaktadır. Çeşmenin Ziver Paşa tarafından yazılan Kitabesi’nde bu durum açıkça ifade edilir. Kitabenin bir kısmı şöyledir:

• Biri Sultan Ahmed, birisi Sultan Mehemmeddir
• Necâbetle ol iki şehzâde idi sâhib-i şân
• Necâbet-maye bir şehzâde de Sultan Hamid oldu
• Saray-ı dehr-i fânide on üç sâl eyledi iskân
• O Sultana Hüdâ Bağışlasın şâh-ı cihânbânı
• Ki o üç şehzâde oldı akdem vâsıl-ı Rıdvân
• O üç şehzâdeye ey teşnegân bu ayn-ı vâlâdan
• İçüp su, oku üç ihlâsla bir Fâtiha ol an.

Valide Sultanların devlet idaresinde yer alması hep tartışma konusu olmuş, hatta bir döneme ‘Kadınlar Saltanatı’ bile denilmiştir bu duruma malûmunuz. Bezmiâlem Valide Sultan’ın devlet idaresindeki rolü nedir?

Sultan Abdülmecid cülûs ettiğinde henüz on altı-on yedi yaşlarında bir delikanlıdır. Devlet işlerinde ve haremdeki kadınlara karşı tutumunda zamanla tecrübelenecek genç padişahın yanında her zaman, bir yol gösterici ve dizginleyici olarak annesi Bezmiâlem Valide Sultan yer almıştır. Valide Sultan he­men bütün hayatı boyunca bu rolünü ba­şarıyla yerine getirmiş, dünyevî hırslarına yenik düşmeyerek devlet işlerine müdahaleden uzak durmuştur. Bezmiâlem Valide Sultan özellikle Padişahın memle­ket içindeki seyahatleri sırasında saray ve devlet işleriyle ilgilenmiş, gerektiğinde devlet ve hükümet erkânıyla sürekli olarak görüşmelerde bulunmuş, Padişahın İstanbul’da bulunduğu zamanlarda da valide paşalarla resmî yazışmalarını ve görüşmelerini sürdürmüştür.

Ayrıca genç padişahın sürekli olarak sayıları artan harem halkı ve bunların israfa varan masraflarını dizginlemeye çalışmıştır. Zira validenin vefatından sonra haremdeki kadınların safahat ve harcamaları hızla artmıştır. Valide Sultanın sürekli olarak halk arasında dolaşması, ihtiyacı olanlara yardım etmesi, halkın istek ve şikâyetlerini valide sultana da sunmaları ve halkının kullanımı için hastane, cami, mektep, sebil, çeşme vs. gibi her alanda vakıflar tesis etmesi O’nun ‘devlet ana’ rolünü üstlendiğini gösterir.

Birçok hayır ve hasenatı var Valide Sultan’ın. Bunlardan misaller lütfetseniz?

Bezmiâlem en çok vakıf kuran valide sultan unvanını taşır. Bunlar içinde en önemlisi Osmanlı Devleti’nde kimsesiz ihtiyaç sahibi halkın tedavi edilmesi için yapılmış olan ilk batı tarzı modern hastane olan Bezmialem Vakıf Gureba Hastanesi’dir. Yaşadığı müddetçe ilme önem veren İstanbul’daki medrese talebelerine her yıl zekâtını burs olarak dağıtan valide sultanın kurduğu mektepler arasında memur yetiştiren ve Rüşdiye olarak tesis edilen Darülmaarif diğer adıyla Valide Mektebi’ni zikretmek gerekir. Bu okula vakfettiği birbirinden önemli din, ahlak, tıp, tarih, astronomi, edebiyat vs. kitaplarından oluşan vakıf kütüphanesi ayrı bir ehemmiyete sahiptir. Diğer taraftan Bezmialem Vakıf Gureba Camii ve Dolmabahçe Camii validenin manevî yönünü en iyi yansıtan iki mühim eserdir. Çok sayıda çeşme ve sebil inşa ve ihya ettiren valide sultanın bu vakıfları arasında İstanbul Maçka’daki Valide Çeşmesi ve Namazgâhı ve Kerbela ve Medine’deki sebilleri özellikle önem arz eder. Bezmiâlem Valide Sultanın kurmuş olduğu bütün hayır vakıfları ile onların halka daimî hizmet verebilmesi için vakfettiği vakıf gelir kaynaklarının yer aldığı biri asıl onüçü zeyl olmak üzere toplam on dört vakfiyesi tarafımdan günümüz Türkçesine çevrilerek 2020 senesi Martında Bezmialem Vakıf Üniversitesi tarafından neşredilmiştir. (Arzu Terzi, Bezmiâlem Valide Sultan Vakfiyeleri, Bezmiâlem Vakıf Üniversitesi Yay., İstanbul 2020)

Son olarak oğlu Sultan Abdülmecid ile olan anne-oğul münasebeti nasıldı peki?

Bezmiâlem Valide Sultan’ın birbiri ardı sıra üç erkek evladını kaybetmiş olması Sultan Abdülmecid’e karşı annelik bağını daha da kuvvetlendirmiş olmalıdır. Nitekim kurmuş olduğu vakıflarda, oğlunun ömrünün ve saltanatının hayırla ve sağlıkla devam etmesi ve uzun olması duasıyla Kur’an-ı Kerim ve salâvât-ı şerîfelerin daima okunmasını şart koşmuştu. Anne-oğul arasındaki ilişkinin yakınlığı Bezmiâlem Sultan’ın tedavi için Yalova Kaplıcaları’na gitmesi ve Sultan Abdülmecid’in İstanbul dışına yaptığı gezileri gibi anne oğulun birbirinden ayrı kaldığı dönemlerde validenin oğluna yazdığı mektuplardan daha iyi anlaşılır. Oğluna yazdığı mektuplarda kullandığı hitap şekilleri bir annenin, padişah oğluna verdiği kıymeti göstermesi bakımından önem arz eder ki en çok kullandığı ifade “Şevketlû Mehâbetlû Nûrum ve Nûru âlem-yân Canımdan ve Ciğerimden Kıymetlim Gözüm Efendim”dir. Bu mektupların içeriği kitabımızda yer almaktadır. Bezmiâlem Sultan’ın Yalova kaplıcalarındaki tedavisi sırasında Sultan Abdülmecid’in davranışları, annesine düşkünlüğünü gözler önüne serer. Sultan Abdülmecid annesi Yalova Kaplıcalarına giderken özel vapuruyla, toplar eşliğinde annesini uğurlar. Bir iki gün geçmeden annesini Yalova’da ziyarete gider ve tedavisini yerinde görür. Ardından bir kez daha ziyaretine gider ve annesini bir kez daha yakından görür. Validenin kaplıca tedavisi son bulduğunda Sultan Abdülmecid annesi için ayrı bir vapur hazırlatır ve bizzat annesini almaya gider ve anne oğul birlikte İstanbul’a saraylarına dönerler. Validenin Yalova’da kaldığı sürede padişah her sabah bir vapur gönderir, validenin sağlık durumu hakkında bilgi alır ve bizzat annesinin mektubuyla geri döner. Bu örnekleri çoğaltabiliriz.

• ARZU TERZİ KİMDİR
• 
• İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden mezun oldu. 1998’de “Hazine-i Hassa Nezareti” adlı tezi ile doktorasını tamamladı. Halen İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Anabilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak görev yapmakta olan yazarın yurtiçi ve yurtdışında yayımlanmış çok sayıda makaleleri bulunmaktadır.