Orta sınıf kavramının hikayesi

Her geçen gün “orta sınıf ” ile ilgili çıkan haber ve makale sayısı hızlıca artıyor. Maalesef ki bu durum, bu kavramın netleşmiş bir tanıma ulaştığını göstermiyor. Yani sosyal bilimlerdeki birçok kavram gibi bu kavramın da güç görünen “tanımlama çabası” bambaşka bir konu.

Bu yazıyla birlikte orta sınıfı konu alan bir mini seriye başlamayı planlıyorum. Bu ayki konumuz orta sınıf tanımları ve bu kavramın tarihi üzerine. Orta sınıfın tarihsel oluşumu ve gelişimi bu yazının konusu dışında.

Bildiğimiz kadarıyla orta sınıf kavramına ilk kez Antik Yunan’da meşhur Yunan şair ve oyun yazarı Euripides’in bir tiyatro eserinde rastlanılıyor. Aristo’nun bu eserden verdiği bir alıntı ise kabaca şöyle: “Orta sınıfın ülkeyi kontrol ettiği ve en büyük sınıf olduğu bir toplum en mükemmel politik toplumdur.” Demek ki orta sınıfa verilen ehemmiyet o zamandan beri ortadaymış. Sonrasında Orta Çağ’da tanımlama meselesi üzerine ilerletilmiş bir tartışmayı bulamadım. Ama elbette bu dönemin orta sınıfı sayılacak gruplar var idi: tüccarlar, eğitilmişler, doktorlar… Bu dönemin ardından yapılan birçok tanım, Fransız Devrimi’ni Marks’ın kavramsallaştırmasıyla referans almakta. Fransız Devrimi öncesinde dış ticaretle pastasını büyütmüş burjuvazi, kral ve monarşistlerin varlığından dolayı henüz yönetici sınıf değildi ve orta sınıf olarak adlandırılıyordu. Fransız Devrimi’yle beraber burjuvazi, kralı ve monarşistleri ortadan kaldırdı ve birçok sosyo-ekonomik özgürlük edindi. Bu sayede toplumsal hiyerarşide en tepeye yerleşti. Bu nedenle “orta sınıf ” adlandırması burjuvaziden düşmüş oldu. Devamında, proleteryaya ya da yönetici sınıfına dahil olmayan kimseler küçük burjuvazi (petite bourgeoisie) olarak adlandırıldı. Bu sınıfa dahil olanlar, örneğin küçük işletmeciler, mühendisler, avukatlardı. Anlaşılacağı üzere bir süreliğine orta sınıfın yeni adı küçük burjuvazi olmuştu.

Son yüzyılda ise tanımlama çalışmaları devam etti. Güncel sayılabilecek 4 tane tanımın faydalı olacağını düşünüyorum. İlki Barbara Ehrenreich adlı bir Amerikan yazarın “Profesyonel Yönetici Orta Sınıf” tanımı (1977). Ehrenreich’e göre orta sınıfın karakteristikleri çalışkan olmaları ve “akıl gücü”nü kullanmalarıydı. Bu özellikleri sayesinde yoksul sayılmayacak derecede gelir elde ediyorlardı. Ancak üretim araçlarının sahibi olmadıkları için zengin de sayılmazlardı. Fakat bahsettiğim özellikler sayesinde yenilikçi fikirler üretecek ve yönetimi organize edebilecek bir konuma ulaştılar. Enhenreich’in bu düşünceleri özellikle Amerika orta sınıfına yönelikti. Doepke ve Zilibotti’ye göre ise (2005 ve 2007) orta sınıfı diğerlerinden ayıran şey “orta sınıf değerleri” ile ilgiliydi. Bu değerler tasarruf ve beşeri sermayeye işaret ediyordu. Maaşı; yoksulluk sınırının üstünde olan orta sınıf, temel ihtiyaçlarını giderdikten sonra kalan paralarını tasarruf edebilirdi. Ayrıca sabit gelirli olmaları sebebiyle gelecekleri konusunda rahatlardı. Bu rahatlık gelecek planlarına odaklanmaları için gerekli olan “mental alan”ı sağlıyordu. Bu sayede yatırımlarını organize ediyorlar ve daha önemlisi beşeri sermayeye odaklanıyorlardı. Beşeri sermaye, bilgi ve becerileri kapsar. Bunların kazanılması için gerekli olan ise eğitimdir. Orta sınıf, bahsettiğimiz “rahatlık” ile çocuklarının ve kendilerinin eğitimine gereken ilgiyi gösterebiliyordu. Daron Acemoğlu ve Zilibotti’ye göreyse orta sınıf, kapasitesi sayesinde toplum için üretim ve istihdam sağlayan “yeni girişimciler” demekti. Bir başka görüşe göre orta sınıfın özelliği daha “kaliteli” ürünler talep etmesiydi. Bu talebi karşılamak için daha fazla yatırım yapılıyordu. Daha fazla yatırım ise gelir seviyesinin artması demekti (Murphy, Shleifer, ve Vishny, 1989).

Bir kavramın tanımlanma süreci sadece bir kaosun hikayesini anlatmaz. Bilakis, o kavrama dair anahtar noktaları ortaya çıkarır ve kavramın idrak edilmesine zemin hazırlar. Umarım orta sınıf hikayesine giriş yaptığım bu yazı, gerekli çağrışımları sağlamıştır. Gelecek sayıda yeni hikayeye devam edeceğiz.

Kaynakça:

Middle Class. InWikipedia, Özgür Ansiklopedi. https://en.wikipedia.org/wiki/... adresinden Şubat 15, 2006'da alınmış Banerjee, Abhijit V., and Esther Duflo. “What Is Middle Class about the Middle Classes around the World?” The Journal of Economic Perspectives, vol. 22, no. 2, 2008, pp. 3–28, http://www.jstor. org/stable/27648239. Accessed 6 Apr. 2022. Tarkhnishvili, Anna & Levan (2013). "Middle Class: Definition, Role and Development". Global Journal of Human Social Science, Sociology & Culture. 13: 2 – via Global Journals.

İkra Erkam Göksu-İktisat Bölümü Öğrencisi