Penaltının Anatomisi: Kaleciler nasıl çalışıyor?

Penaltı, şüphesiz futbolun içindeki en heyecan verici ögelerden biri. Atan oyuncu ve takım için büyük bir avantaj olan penaltı, kaleciler içinse maçın içindeki ciddi bir düello anlamı taşır.

Dolayısıyla her kalecinin farklı bir penaltı stratejisi ve farklı bir penaltı antrenmanı vardır. Matematik, fizik ve geometri gibi pozitif bilimler bu doğrultuda kalecilerin ve takımların en büyük yol göstericisi oluyor.

Çünkü 18 metrekarelik kalede herhangi bir penaltıyı kurtarmak için öne çıkarak atıcının alanını küçültmesi ve yaklaşık olarak 100 kilometre hızla gelen topu 0.4 saniyede engellemesi gerekiyor.

• ESPN’nin yaptığı araştırma, kalecilerin %57 oranında penaltı vuruşunun yönünü tahmin edebildiğini ancak sadece %22’ sini kurtarabildikleri gösteriyor.

Penaltı nasıl doğdu?

Bugün kalecilerin bir nevi kabusu olan penaltı atışlarının mucidi aslında ilginç bir şekilde kalecilidir. 1890-91 sezonunda İrlan Ligi ekiplerinden Milford Everton forması giyen ve aynı zamanda iş adamı olan William McCrum, ceza sahası içinde yapılan faullerin serbest vuruş yerine kaleye atılacak direkt bir vuruşla cezalandırılması gerektiğini dile getirdi.

Kaleye 11 metre uzaklıkta herhangi bir oyuncu, rakibine çelme takar, tutar veya topu kasten ellerse, hakem hücum yapan takım lehine penaltı vermelidir. Atışı kullanan oyuncu ve kaleci dışında tüm futbolcular topun en az beş metre uzağında durmalıdır. Vuruş gerçekleştiğinde top oyundadır ve vuruşun neticesi gol olabilir.

Tevatüre göre bir centilmenin asla ceza sahası içinde sportmenlik dışı sınırlara çıkmayacağını iddia eden İngilizler, ilk başta bu öneriyi başta reddetti. Ancak 1891'de oynanan bir Federasyon Kupası çeyrek final maçında top kaleye girerken topu elle çıkaran Notts County'nin savunma oyuncusu Jack Hendry, penaltının 2 Haziran 1981’de kural kitapçığına eklenmesine vesile oldu.

• Spor yazarı Ali Murat Hamarat, ‘Penaltı: Futbolda nefesleri kesen nokta’ isimli köşe yazısında penaltıyı şöyle anlatıyor; 7 metre 32 santimetre uzunluğuna, 2 metre 44 santimetre boyunda bir kale. Ona 11 metre uzaklıkta bir beyaz nokta. Üzerinde yaklaşık 420 gram ağırlıkta bir top. Ağır mı ağır... Kerameti kendinden menkul üç direk arası, kimi yaşamların kıyısı...

İlk penaltı, Stoke City – Aston Villa maçında çalınır. Maçın bitimine 2 dakika verilen penaltı kararına sinirlenen Aston Villa kalecisi, topu uzun bir degajla ağaçların arasına gönderir. Topun 2 dakika içerisinde bulunamaması sebebiyle penaltı kullanılamaz. Böylece ilk penaltı, atılmasıyla değil atılamamasıyla tarihe geçer. Bu olay, ‘temdit penaltısı’ kuralının hayata geçirilmesine vesile olur. Temdit penaltısı kuralı, verilen penaltının maç bitse dahi kullanılması izin vermektedir.

İlk penaltı golü ise 14 Eylül 1891 tarihinde Wolverhampton ağlarına gönderildi. Accrington Stanley forması giyen John Heath, 5-0 kazandıkları maçta attığı penaltı golüyle penaltıdan gol atan ilk futbolcu olarak tarihe geçti.

Penaltılarda kalecilerin şansı nedir?

Normal bir penaltı atışında topun beyaz noktadan kaleye ulaşması yaklaşık yarım saniye sürer. Bu süre, yetişkin bir insanın ortalama reaksiyon süresine denk geliyor. Kaleci bu kısa zaman zarfında topun nereye gideceğini ya da gittiğini anlamalı ve kurtarışını yapmaktadır.

• Yarım saniye, omuz hizasından yere bıraktığını paranın zemine düştüğü ana kadarki süreye denk gelir.

İstatistiklere göre; UEFA’nın düzenlediği organizasyonlarda kullanılan penaltıların yalnızca %30’u kurtarılabiliyor. Dünyanın en iyi kalecileri üzerinde yapılan araştırmalar, kalecilerin penaltılardaki en iyi hamlelerini topa vurulmadan 100 milisaniye önce yaptıklarını gösteriyor.

British Columbia Üniversitesi’nden Profesör Jan Franks ve meslektaşlarının Diğer Ayağı İzle Kuramı, %80-85 oranında doğru çıkıyor. Bu kurala göre penaltıyı kullanacak oyuncu, topa vurmayacağı ayağını istemsizce topu atacağı yöne koyuyor. Bu davranış, kalecilere 200 milisaniye kazandırıyor ve hamle süresini 300 milisaniyeye yükseltiyor.

Penaltı atışlarında başarı oranını artıran kalecilerin matematik bilmesi şart oldu. Günümüzde penaltı atışlarının analizleri yapılırken istatistik, geometri ve yüksek matematik bilgisi kullanılıyor. 18 metrekarelik kale, öne çıkılarak küçültülüyor ve yaklaşık olarak 100 kilometre hızla gelen topu 0.4 saniyede engellemek gerekiyor.

Türk bilimciden penaltı tüyosu: Kumarbaz algısından yararlanın

University College London (UCL) Bilişsel Nöroloji Enstitüsü’nden Erman Mısırlısoy, penaltı atışlarında kalecilere ve antrenörlere kritik taktikler veriyor. Mısırlısoy ve ekip arkadaşları, Current Biolog adlı bilim dergisinde yayımlanan çalışmalarında 1976’dan 2012’ye kadar tüm dünya ve Avrupa kupa finallerindeki sıralı penaltı atışlarının videolarını incelediklerini açıkladılar.

Araştırma neticesinde ortaya çıkan sonuç çok net; penaltı atışları, ‘raslantısal’ bir biçimde kalenin sağına ya da soluna atılıyor. Kalecilerin sağa ya da sola atlayışlarıysa topun gidiş yönüyle örtüşmüyor. Bu, kalecilerin hangi tarafa atlayacakları tercihini topun gelişini izleyerek değil daha topa vurulmadan belirlediklerini gösteriyor. Yani bu da rastgele alınmış bir karar...

Ancak, kalecilerin davranışlarında rastgele olmayan, bilinçli olarak yapılan bir şey var: Rakip penaltıcılar topu birkaç kez üst üste bir tarafa attıklarında, bir sonraki vuruşta öteki tarafa atlamak.

• Araştırmaya göre, kalecilerin büyük kısmı aynı köşeye üst üste yapılan üç atışın ardından, dördüncü atışın kesinlikle ters köşeye geleceğini düşünüyor ve oraya yöneliyor.

Erman Mısırlısoy, benzer bir yaklaşımın oyuncularda da olduğunu söylüyor: "Aynı yöne yapılan üç atışın ardından, kalecinin davranışı gözle görülür şekilde değişiyor. Artık iş bir nevi şansa kalmıyor. İstatistiki olarak da, üç atıştan sonra oyuncuların yüzde 69’u topu diğer köşeye gönderiyor, yüzde 31’i ise aynı yere doğru vuruş yapıyor."

Kumarbaz Yanılgısı

Mısırlısoy bunu “kumarbaz yanılgısı” denen bir olguya bağlıyor ve yazı tura atışlarında birkaç kez tura gelmesinden sonra artık yazının gelmesi gerektiği yolundaki beklentiye benzetiyor. Oysa her atılışta paranın hangi yüzüne yatacağı rastlantıya bağlı olduğu gibi, oyuncunun topu hangi tarafa atacağı da her seferinde kaleci açısından tümüyle rastlantısal.

Mısırlısoy’a göre rekabet oyunlarında tam rastlantısallık üzerine kurulu stratejiler, en başarılı olanlar. UCL araştırmacısı, kalecinin bu kurala aldırmayarak kumarbaz yanılgısı sergilediğini bilen bir oyuncunun, kalecinin bu kez hangi tarafa atlayacağını tahmin ederek avantaj sağlayacağını ve topu ters köşeye nişanlayarak golünü atabileceğine işaret ediyor. Araştırmacı, penaltı kullananların kalecilerin bu eğiliminden yararlanamamalarını hayretle karşıladığını belirtiyor.

Çalışmanın danışman/yazarı Prof Patrick Haggard’a göre, kalecilerin kumardan zararsız çıkabilmeleri bazı nedenlere bağlanabilir. Seri penaltı atışlarında kalecinin her penaltıda başka bir oyuncuyla karşı karşıya kalması, kaleciler için için avantaj. Çünkü penaltıyı kullanan oyuncular muazzam bir baskı altında bulunuyorlar ve tek düşünceleri sıra kendilerine gelince ne yapacakları oluyor. Dolayısıyla oyuncular kendilerinden önceki atışlarda topun gittiği tarafı hafızalarına kaydedip, kalecinin kendi şutlarında ne tarafa atlayacağını tahmin edemiyorlar.

Mısırlısoy, aslında bunun eğitiminin verilebileceği görüşünde: “Belki futbol antrenörleri kumarbaz yanılgısı olgusunu çalışıp penaltıcılarını gelecek Dünya Kupası için hazırlayabilirler, kaleciler de niyetlerini daha iyi saklamayı öğrenebilirler.”

Kaleciler penaltılara nasıl çalışmalı ve atış sırasında ne yapmalı?

Almanların ünlü kaleci antrenörü Michael Kraft, altın eldiven olmanın püf noktalarını sıraladığı demecinde kaleciler için de üç kritik penaltı kurtarma tüyosu veriyor.

• ▬ Penaltılarda vuruş yapılana kadar sağa sola hareket ederek rakibin psikolojisini etkile.
• ▬ Topa konsantre olup, daha önceki vuruşlarda kullandığı köşeye göre pozisyon al.
• ▬ Konsantrasyonunu sağlayamazsan hazırlıksız yakalanıp ters köşeye yatabilirsin!

Ünlü kalecilerin penaltı taktikleri ne?

FERNANDO MUSLERA

• Penaltı vuruşlarında her kalecinin olduğu gibi benim de kendi özelimde bir taktiğim var” diyor Uruguaylı kaleci, “en önemlisi, rakibin hamlesini son ana kadar beklemek. O zaman karşınızdaki oyuncunun nereye vuracağı konusunda en azından bir fikriniz oluyor. Uzun boylu bir kaleci olduğum için bir avantajım var. Bu da önemli bir etken tabii.

CLAUDIO TAFFAREL

• Her kaleci penaltılara farklı hazırlanır. Penaltı vuruşundan önce kararınızı verirsiniz, atış sırasında değil. Hazırlanırsınız ve nereye şut atılacağını analiz edersiniz. Benim kalecilere verdiğim tavsiye doğru konsantre olmaları. Kaleciler, üzerlerinde çok baskı hissediyor. Sakin kalmalı ve doğru yere atlamalısınız. Sakinlik, penaltılarda anahtar noktadır. İyi bir penaltı kalecisi olmanız için teknik ve antrenman çok önemlidir. Ayrıca şans da önemli bir etken tabii. İyi hazırlanmalı ve hazır olmalısınız.

BETO

• Bu tamamen rakipleri tanımakla alakalı. Forvetleri çok yakından tanımaya çalışıyorum. Bu da bana yardımcı oluyor. Çok çalışmakla alakalı. Aynı zaman da şans faktörü de etkili.

RICARDO

• Penaltılar piyango gibidir. Kurtarışlarım için şans değerlendirmesi yapılabilir. Ancak bunun şansla ilgisi yok. Penaltıları yeniden izleyin şans olmadığını göreceksiniz. Çok çalışmak gerekir. Benim de penaltılarla ilgili sırrım var, ama bunu söylemem. Sonra herkes öğrenir.

MERT GÜNOK

Fenerbahçe kalcesi Mert Günok'un eski çalıştırıcsı Yavuz Şimşek, genç kalecinin penaltı kurtatmak dışında da birçok yeteneğinin olduğunu belirtti. 13 yaşındayken alt yapıda Şimşek ile çalışmaya başlamıştı.

• Bu bir staratejidir. Mert penaltılarda son ana kadar bekler. Önceden hareket etmez. Bu sayede başarılı oluyor. Penaltı kurtarmak ise bir strateji işi. Kimisi bir köşe belirler, oraya gider. Mert ise son ana kadar bekliyor. Çizgiye bağlı kalmaz. Rakipten önce hareket etmiyor.

HAKAN CANBAZOĞLU

• Rakip futbolcuların nasıl penaltı kullandığını iyi biliyordum. Zaten bu ligi yakından takip ediyorduk, kimin ne yapacağını az çok kestirebiliyordum. Aslında diğer kurtaramadığım penaltılarda da son anda kararımı değiştirdim, kararımı değiştirmeseydim Allah’ın izniyle onları da kurtarırdım ve kupa daha erken gelirdi

NICK CROUCHER

• Oyuncu topa doğru hareketlendiğinde, topu elimde tutuyorum, böylece gelip benden almaları gerekiyor. Geri yürürlerken de bende biraz öne çıkıyorum, hakem de bana çizgime dönmemi söylüyor. Yani, amaç dikkat dağıtmak

HARUN TEKİN

• Genellikle hislerimle hareket ediyorum. Atan oyuncuların hangi vuruşları yaptığını takip ediyoruz. Onlar gibi düşünmeye çalışıyorum tabi ki ama penaltı esnasında özellikle bir köşe seçiyorum ve o köşeye yüzde yüzümle gidiyorum

Penaltıcı çeşitleri nelerdir?

Garantici

120 dakikanın verdiği yorgunluk ve kaçırırsa oluşacak sonuçların verdiği mental yük ile atabileceği en kolay yere atmayı tercih eder. Kalecilerin kurtardığı penaltıların çoğunluğudur.

Tecrübeli

120 dakikanın verdiği yorgunluk vardır ama tecrübesinden ötürü mental bir yorgunluk yoktur. Doğru karar verebilecek durumdadır ve atabileceği en kolay yere atmayı tercih eder fakat kalecinin de kurtarmakta zorlanması adına topu havalandırır.

Uzman

Daha önceden çok penaltı atmıştır, kendi yeteneklerine de güveni tamdır. Temiz ve sert bir vuruşla topu yan ağlara ya da direğin altından üst ağlara gönderir.

Maceraperest

Mental olarak yorulmuştur ama kendine güveni tamdır. Egosu, karar verme becerisinin önüne geçer. Dikkat ederseniz kaçan penaltıların çoğunluğu bu kısımdadır.

Kurnaz

Yetenek ve tecrübe olarak üst düzeyde, seri penaltı atışları tecrübesi yaşamış bir futbolcudur. Fakat, o son anda ne olduysa hayal gücü devreye girer. Panenka, üst direğe nişanlama, tribünlere nişanlama gibi sonuçları da olabilir. Gol olursa, kalecinin psikolojisini bozan gollerdir ama olmazsa Baggio, Vieira gibi yıllarca konuşulur.

Ekonomist Huerta, Ronaldo'nun penaltısını bildi

Ekonomist olan Ignacio Palacios-Huerta, penaltı atışlarında kaleciler için haksız bir rekabet ortamı oluştuğu görüşünce. 11.000’den fazla penaltıyı inceleyen Huerta, kalecilerin 0.4 saniye içerisinde reaksiyon göstermek zorunda kalmalarını adaletsiz buluyor.

Ignacio Palacios-Huerta sıradan bir ekonomist değil. 2008’de Chelsea ile Manchester United arasında oynanan finalin penaltı atışlarına sarkması durumunda istatistiki taktik vermesi için Londra ekibi tarafından işe alındı.

• Huerta’nın Manchester United penaltı analizi
• ▬ Manchester United kalecisi, atıcının doğal köşesine yatmaya meyilli.
• ▬ Manchester United kalecisi, orta yükseklikte gelen penaltıları kurtarmaya yatkın.
• ▬ Cristiano Ronaldo, vuruş için gelirken durarsa %85 ihtimalle kalecinin sağına vuruyor.

Chelsea kalecisi Peter Cech, Cristiano Ronaldo’nun penaltısını kurtardı. Portekizli duraksadı ve kalecinin sağına vurdu. Dersine iyi çalışmış olan deneyimli eldiven penaltıyı kurtarsa da kupa Manchester United’ın oldu.

Huerta'dan seri penaltı tavsiyesi

Ignacio Palacios-Huerta, seri penaltı atışına gidilen maçlarda takımının ilk penaltıyı atmayı seçmesini tavsiye ediyor. Çünkü, ilk penaltıyı gol yaptıktan sonra takımın kazanması olasılığı istatistiki olarak yüzde 61 civarına yükseliyor.

Penaltılar konusunda yeni bir kitap yazmış olan Ben Lyttleton da bu istatistiğe dikkat çeken kişilerden biri. Psikolojik faktörlere de önem veren Ben Lyttleton, bir takımın penaltı atan oyuncusu durum berabere iken ellerini havaya kaldırıp zıplayıp seviniyorsa, takımın penaltılar sonrası kazanması olasılığı yüzde 82 daha fazla oluyor diyor.

• Ayrıca deneyimsiz ve az penaltı atan sporcularda çoklukla sağ ayaklı olanın kalecinin sağına, sol ayaklı olanın da kalecinin soluna atıyor.

En çok hangi penaltılar gol oluyor?

Takım psikologları ve stratejistleri uzun yıllardır, hem penaltıyı kullananların hem de kalecilerin duygularını araştırıyor, güçlü ve zayıf noktalarını bulmaya çalışıyor.

Bath Üniversitesi’nde spor uzmanı olan Ken Bray, penaltıyı golle sonuçlandırmak için kalecinin erişemeyeceği bir noktanın hedef alınması gerektiğini belirtiyor: "Eğer topu kalecinin uzanamayacağı bir noktaya hedeflerseniz, gol atma şansınız neredeyse yüzde yüz."

Araştırmalar, kalecinin uzanabildiği noktalara hedeflenen şutların %50’sinin kurtarıldığını ortaya koyuyor. Ancak uzanılamayan bölgelere çekilen şutların %80’inden fazlası golle sonuçlanıyor.

‘Nasıl gol atılır’ adlı kitabın yazarı olan Bath Üniversitesi spor uzmanı Ken Bray, teknik direktörlerin ilk şutu takımın en iyi oyuncusuna kullandırmaması gerektiğini belirtiyor: "En iyi sonuç; en az tecrübeli oyuncunun ilk, en çok tecrübelininse son penaltıyı kullanmasıyla elde ediliyor."

Oyuncular da buna katılıyor. Ayrıca, atışı yapmadan önce topa koşarken fikir değiştirilmemesi gerektiğini belirtiyorlar.

Ken Bray, teknik direktörlerin penaltı kullanacak oyuncuları gönüllü olanlardan değil, bu stresli görevi yerine getirebilecek oyuncular arasından bizzat kendisinin belirlemesi gerektiğinin altını çiziyor.

Kurtarılması imkansız penaltılar

Penaltı vuruşlarında kurtarılması imkansız olan bölge sağ ve sol üst köşeler. Kaleci hiç hareket etmeden durduğunda el, ayak ve vücudu ile 4.5 metrekarelik bir alanı kapatıyor. 18 metrekarelik kaleyi korumak için yüksek reaksiyon yeteneği ve hız gerekiyor. Bu köşelerin etkisini azaltmak isteyen kaleciler öne doğru adım atıyor.

Saatte ortalama 100 kilometre hızla gelen topu çıkarmak için tahmin ettikleri köşeye atlıyor. 0.4 saniyede 100 kilometre hıza sahip olan top Ferrari'den daha hızlı giden bir araç gibi. Bu yüzden penaltı atan futbolcunun alışkanlıkları, duruş öncesi hareketleri analiz ediliyor.

1 saniyenin altında otomobillerden daha hızlı hareket eden bir topun gideceği köşeyi doğru tahmin etmek başarının temelini oluşturuyor. Yoksa kötü atış yapmasını beklemek gerekiyor

Favori penaltı: Kalecinin soluna vurun

2018 yılında Rusya'daki Dünya Kupası öncesi kullanılan 240 penaltı atışından 170'i başarılıydı yani 10 atıştan 7'si gole çevrildi. Opta isimli spor verileri analizi yapan şirketin açıkladığı rakamlara göre, başarılı vuruşlar arasında en favori olanı kalecilerin soluna yerden yapılanlar. En kötü penaltı atışı ise, yüzde 58'lik başarı oranı ile kalenin ortasına yerden yapılan vuruşlar.

Yüksek vuruşlar

Eğer bir oyuncu kalenin ortasını hedef alıyorsa, yükseği hedef almalı. Son 15 Dünya Kupası'nda ortaya ve yükseğe yapılan hiçbir penaltı kurtarılamadı. Genel olarak kalenin içinde yükseğe yapılan her vuruş, iyi sonuç veriyor. Bunun iyi bir örneğini de İngiltere'nin grup maçında Panama karşısında Harry Kane gösterdi.

Opta verilerine göre, kalecinin sağına ya da soluna yapılan yüksek vuruşların yüzde 90'ı gol oluyor. Ancak bu vuruş tercihinin, 1994 finalinde Roberto Baggio'nun başına geldiği gibi, kale direklerinin arasını ıskalama riski de bulunuyor. Yapılan detaylı analiz, yapılan 240 penaltı vuruşunun yalnızca 49'unun gerçekten kaleciler tarafından kurtarıldığını da ortaya koyuyor.

Kurtarılan 49 penaltı arasında yapılan incelemede ise 25 penaltının sağ köşeye, 24'ünün ise sola atıldığını gösteriyor. 12 penaltı atışı ise üst direğe çarparak kaçırıldı.

Penaltıda baskı faktörü

Penaltı birçok kişi tarafından "piyango" olarak tanımlanıyor ve şans faktörü daha ilk oyuncu topa vurmadan devreye girebiliyor. Çünkü sisteme göre topa ilk vuracak takım yazı tura ile belirleniyor.

Para atışını kazanan takımın ilk vuruşu kimin yapacağını belirleme hakkı bulunuyor ki burada da "İlk atış yapan takımın kazanma oranının yüzde 60 olduğu" istatistiği devreye giriyor. Penaltı atışlarında ikinci takımın ilk vuruşu gole çevirme oranı yüzde 69 iken, ilk takımın vuruşu gole çevirme oranı yüzde 73.

London School of Economics'ten araştırmacılara göre, "geri kalma" hissinin yarattığı psikolojik baskı atışlardaki performansı etkiliyor.

Uğursuz rakam sekiz mi?

Futbol yazarı Ben Lyttleton'ın penaltılar üzerindeki araştırmasına göre, oyun sırasında atılan penaltıların gole çevrilme oranı, seri penaltılardan daha fazla.

Penaltı atışının getirdiği psikolojik baskının yanında, sık penaltı kullanmayan futbolcuların topun başına geçmesi zorunluluğu bu farkı oluşturan nedenlerden biri.

Penaltı vuruşlarının ilk beş penaltıda sonlanmayıp devam etmesiyle ise baskı zirveye çıkıyor. Burada da tarihi olarak sekizinci penaltı en çok kaçırılan vuruş konumunda.