Çok küçük ama olağanüstü stratejik: Nadir madenler devrede

ABD Çin’in milli markası Huawei’nin ürünlerini yasaklamaya yönelik hamlesinde bir süreliğine geri çekildi. Nedeni, Çin’in nadir toprak elementleri silahını devreye sokması. Çok çok küçük ancak stratejik unsur olarak öne çıkan nadir madenler; metalurji, petrokimya, optik, lazer, manyetizma, elektronik gibi modern sanayinin birçok alanında kullanılıyor. 1980’lerin başından bu yana dünya sanayi üretiminin Çin’e kayması nedeniyle, dünyadaki nadir madenlerin yüzde 92’sini de Çin’de üretmeye başladı. Üstelik ABD’nin ihtiyacı olan nadir madenlerin yüzde 80’i de Çin’den ithal ediliyor. Bütün analistler Çin’in nadir madenlerde piyasanın hakimi olmasının nedenini ‘ucuz emek’ ve ‘gevşek çevre düzenlemeleri’ olarak değerlendiriyor. Ticaret savaşları başlamadan önce, ağır metallerin ve radyoaktif maddelerin üretiminin Çin’de yoğunlaşması özellikle Batı ülkeleri tarafından pek sorun olarak gözükmüyordu. Ancak son gelinen aşamada Çin’in pek şikayet etmediği kendisine biçilen üretim misyonu özellikle ABD’yi tehdit etmeye başladı. Deyim yerindeyse ABD kendi ayağına kurşun sıkmış oldu.

ABD’nin mineral tedariğini garantiye alma çabaları

Çin, nadir element silahını devreye alırken, ABD de önemli minerallerin tedariğini garantiye alma çabasında. “Bu elzem mineraller genelde gözardı ediliyor ancak modern yaşam bunlar olmadan mümkün olamaz” diyen ABD Ticaret Bakanı Wilbur Ross, ABD’nin teknoloji ürünlerinin üretimi için gerekli olan mineral kaynaklardan yoksun kalmaması için ‘emsali görülmemiş adımlar atacağını’ açıkladı. Henüz bu adımların ne olacağı netlik kazanmadı. Muhtemelen bu konudaki çabalar, 28-29 Haziran tarihinde Japonya’nın Osaka kentinde yapılan G-20 Zirvesi’nden sonraki gündeme bağlı olarak açıklanacak. Ancak ABD’de piyasaların kaygısı derin. Zira nadir elementler silahının devreye sokulması, küresel durgunluğa katmerli bir şekilde neden olacak ve ürün fiyatlarını aşırı artıracak. Ross’un değindiği kaynaklar, akıllı telefonlar ve bilgisayarlardan elektrikli araçların akülerine varana kadar birçok farklı teknoloji ürününün yapımında kullanılıyor.

Alınan tedbirler yetersiz gözüküyor

• Amerika’nın ekonomi ve ulusal güvenlik açısından çok önemli olarak sınıflandırdığı 35 tür mineralden 29’unun yarısından fazlası başka ülkelerden ithal ediliyor.

ABD Ticaret Bakanlığı bu konuda 2017’de bir kararnameyle ülkenin uranyum, titanyum ve nadir toprak elementlerinin temininde ithalata bağlılığının azaltılmasını planlayan önlemleri gündeme aldığını duyurmuştu. Esasta tedarikçi gruplarının çeşitlendirilmesini öngören kararnameyle Japonya ve Avrupa Birliği gibi ülkelerle müttefiklik işbirliğinin geliştirilmesi de planlanıyordu. Çin’in son çıkışı ile yeni bir rapor daha hazırlandı. Ticaret Bakanlığı’nın son raporunda, Çin ya da Rusya’dan gelebilecek olası yaptırım riskine karşı uyarıda bulunuluyor ve “Teminat zincirinde oluşacak bir aksamanın uzaması, ABD’de ve tedarik zincirinin diğer önemli ülkelerinde çok büyük şok yaratır” ifadelerine yer veriliyor. Anlaşılan o ki ABD, 2017’deki kararnameye rağmen yeterli önlemi sağlayabilmiş değil... Çünkü çok çok önceden ülke içinde mineral sektörünün güçlendirilmesi için çalışmalar başlatılması gerektiği vurgulanıyordu. Yerli mineral sektörünün geliştirilmesi, yeni madenlerin açılması, topografik ve jeolojik haritaların geliştirilmesi çağrısı da piyasaya yapılmıştı.

ABD’li dev şirketlerden Trump'a mektuplu uyarı

Kaygı verici gelişmeler ABD’li 600 dev firmanın da gündeminde. Haziran 2019 başında ABD Başkanı Donald Trump’a mektup yazan devler, Çin’e uygulanan gümrük vergilerini artırılmaması çağrısı yaptılar. Bu devler arasında kimler yok ki? Walmart, Costco, Target gibi perakende devleri de, mektupla uyarı yapan firmaların başında geliyor. Çin’e ek gümrük vergisi uygulanmaması çağrısı içeren mektupta firmalar, olumsuz etkilere dikkat çektiler. Mektupta, “Ek gümrük vergilerinin, Amerikan işletmeleri, çiftçileri, aileleri ve ekonomisi üzerinde önemli, olumsuz ve uzun vadeli etkileri olacağını ilk elden biliyoruz. Ticaret savaşını tırmandırmak ülkenin menfaatine değildir ve her iki taraf da kaybeder” uyarısında bulunuldu. Gümrük vergilerinin doğrudan Amerikan şirketleri tarafından ödendiğine işaret edilen mektupta, ticaret müzakerelerindeki gümrük vergisi artışı ve belirsizliğin piyasalarda karışıklığa yol açtığı ve ülkenin tarihi ekonomik büyümesine zarar verdiği kaydediliyor. Trump’a mektuplu uyarı, aralarında Nike ve Adidas gibi büyük ayakkabı üreticilerinin de bulunduğu 170’den fazla şirket tarafından, Mayıs 2019 tarihinde daha önce de yapılmıştı. Trump’a hitaben kaleme alınan mektupta, “Çin’e uygulanan verginin yüzde 25’e çıkarılması, müşterilerimiz, şirketlerimiz ve Amerikan ekonomisi için yok edici olacaktır” uyarısında bulunulmuştu.

Öyle gözüküyor ki; uyarılardan çok finans, strateji ve askeri uzmanların ticaret savaşında bir silah olarak değerlendirdikleri nadir elementler daha belirleyici olacak. Daha yüksek maliyetli bir sürecin oluşturacağı tahribat ise pek hesap edilemez gözüküyor.

Nadir madenler nerelerde kullanılıyor?

yenilenemeyen maden kaynakları olarak 17 tür element, ‘nadir madenler’ diye tanımlanıyor. ABD– Çin arasında yaşanan ticaret savaşları ile yeniden gündeme gelen nadir elementler, uzay teknolojisinden savunma sanayine cep telefonlarından led aydınlatmasına kadar hayatımızın her aşamasında kullanılıyor. Periyodik tablonun atom numarası 57 ile 71 arasında olan 15 element, latince “saklanmış” anlamında, lantanitler grubunu oluşturuyor. Bunlara skandiyum ve itriyum da eklenince nadir elementler grubunu 17 mineral oluşturmuş oluyor. Bu gruba indiyum, tellür ve hafniyum gibi azalan elementler de eklendiğinde sayı 20’yı buluyor.

Skandiyum(Sc)

Hafif alaşımların güçlendirilmesinde kritik öneme sahip bir element skandium. Özellikle savaş uçağı parçalarının hafif ve dayanıklı olmasını sağladığı için özel bir önemi var. Aydınlatmalarda ve radyoaktif izotopu takip aracı olarak da kullanılıyor.

İtriyum(Y)

En yaygın kullanıldığı yer televizyon ekranları. Kanser tedavisinde de itriumdan yararlanılıyor. İtriyum içerikli lazerler, metalleri kesmek için tercih ediliyor. Alüminyum ve magnezyum alaşımlarındaki kuvveti artırmak için kullanılıyor.

Lantazyum(La)

Çakmak taşı üretiminde kullanılan misch metalinin yaklaşık yüzde 25’ini lantan oluşturuyor. Lantan elementinden film ve stüdyo aydınlatmalarının yanı sıra karbon esaslı aydınlatma sistemlerinde faydalanılıyor.

Seryum(Ce)

Alaşımların sıcaklığa direncini artırıyor, çakmak taşı yapımında, floresan ve ampul üretiminde, cam yüzeylerin cilalanmasında ve televizyon ekranlarında faydanılıyor. Petrolü rafine etmek için katalizör olarak kullanılıyor, Seryum oksit, kendi kendini temizleyen fırınlarda kullanılıyor.

Praseodimyum(Pr)

Kaynakçılar için üretilen sarı cam gözlük yapımında kullanılıyor. Cam parlatmada yararlanılan element aynı zamanda cam, seramik ve emaye gibi ürünlere sarı renk vermede kullanılıyor.

Prometyum(Pm)

Radyasyon araştırılması için kullanılan prometyum, element kalınlığı ölçme aletlerinde bir beta kaynağı olarak işlev görüyor. Nükleer pillarda veya sinyaller için ışık kaynağı olarak da kullanılıyor.

Neodimyum(Nd)

Güçlü mıknatıs üretiminde gereken bir element olan neodimyum, göz cerrahisi ve kozmetik cerrahinin yanı sıra yüksek güçlü kızılötesi yeşil lazerlerin üretiminde öne çıkıyor. Uzman kaynakçı gözlüklerinin bir parçası olarak kullanılıyor.

Samaryum(Sm)

Yüksek manyetik özelliğiyle normal ve kalıcı mıknatıslarda tercih edilen samaryum, aydınlatma sistemlerinde de kullanılıyor. Kızılötesi ışınlarını emmek için veya kanser tedavisinde de kullanılabilir.

Evropiyum(Eu)

Nötron soğutucu özelliğiyle nükleer reaktörlerde kullanılan kontrol çubuklarında tercih ediliyor. Lazerler, euro banknotları, optik monitörler, kuantum bellek yongaları, oksit kaplama gibi alanlarda faydalanılıyor.

Gadolinyum(Gd)

Tıpta MR görüntüleme sistemlerinde netliği artırmak için ilaç bileşeni olarak işlev gören gadolinyum, nükleer reaktörlerin kontrol çubuklarında ve mikrodalgalarda kullanılıyor.

Terbiyum(Tb)

Hassas ölçüm yapan florometri cihazlarında faydalanılan terbiyum, yüksek sıcaklıklara dayanıklı yapısı ile yakıt hücrelerinde, rüzgar türbinlerinin elektrik motorlarında kullanılan bir element.

Disprosyum(Dy)

Yüksek dirençli kalıcı mıknatıs üretimi, lazer yapımı, CD ve DVD kaplamaları, rasyasyon etkisi tespiti gibi çeşitli alanlarda kullanılıyor. Ayrıca nükleer reaktör çubuklarında da kullanılabilir.

Holmiyum(Ho)

Üroloji ve diş hastalıklarının tedavisi, anormal göz basıncının önlenmesi gibi çeşitli tıbbi uygulamalarda, holmiyum lazerlerinde ve manyetik yoğunlaştırıcı olarak mıknatısların üretiminde yaygın olarak kullanılıyor. Ayrıca kübik zirkon imalatında sarı veya kırmızı renk verici.

Erbiyum(Er)

Medikal lazerlerin yanı sıra fiber optik kablolarda yaygın olarak faydalanılıyor. Nükleer kontrol çubuklarında kullanılan iyi bir nötron emicidir. Aynı zamanda, amper ve lazerlerdeki kullanımlarında metallerin sertliğini azaltmak için de kullanılıyor.

Tulyum(Tm)

Yeryüzünde doğal olarak en az bulunan element. Deri ve cilt hastalıklarının tedavisinde, ayrıca medikal estetik alanında etkin işlev gören cerrahi lazerlerde yararlanılıyor.

İterbiyum(Yb)

Taşınabilir radyasyon kaynaklarında faydalanılan iterbiyum, paslanmaz çelik alaşımında dayanıklılık ajanı olarak da işlev görüyor, yani çelik içinde tane inceltme işleminde kullanılıyor.

Lutesyum(Lu)

Çok nadir bulunan bir element olan Lutesyum’un fiyatı oldukça pahalı. Rafine edildiğinde, petrol ayırma işleminde kullanılıyor. Nükleer tıpta da yaygın bir kullanım alanına sahip.