Nadir kitap nedir?

Türkiye’de koleksiyon kültürü pek olmadığından kitaplara da bir ticari ürün, meta gözüyle bakılmaz genelde. Nihayetinde pek çok kimsenin gözünde kitap yalnızca okunulacak şeydir. Ancak bazı kitaplar -en çok da nadir olanlar- okunmak için alınıp satılmaz. Nadir kitap bazen kıymetli kitap anlamına da gelir. Nadir kitabın kıymetli olup olmaması ise arz-talep dengesiyle ilişkilidir. Bir kitaptan dünyada bir tane olsa kimsenin ilgisini çekmeyebilir. Ancak 1000 defa basılmış bir kitap için kitapseverler kendilerini ciddi bir rekabetin içinde bulabilir. Bu durum kitabın baskı adedinden kaynaklanacağı gibi başka özelliklerinden de kaynaklanabilir. İşte bunun nedenlerini aşağıda sıraladım:

1. Bütün eski kitaplar nadir değildir

Kitap toplamaya yeni başlamış kişiler eski Türkçe kitapları veya Batı dillerindeki eski kitapları hemen nadir addedebilirler. Hâlbuki her eski kitap nadir değildir.Örneğin Osmanlı döneminde dinî eğitim kitapları çokça basılmış ve hemen her yerde bulunabilecek kitaplardır. Batı’da ise matbaanın 15. yüzyıldan beri kullanılması ve Doğu’ya göre çok fazla kitap basmaları nedeniyle 200-300 yıllık kitaplar uygun fiyata bulunabilir.

Eski ve nadir kitaplara en güzel örnek incunabulalar veya Türkçesiyle beşik devri basmalarıdır. 1455-1501 yılları arasında basılan kitapları kapsar. Bu devir, 1455’e tarihlenen Gutenberg İncili’yle başlar, 15. yüzyılın son gününe kadar basılan kitaplarla biter. Bugün toplam 30.000 civarında incunabula olduğu tahmin edilmektedir.

2. Kitabın imzalı olup olmaması

Yazarından imzalı olması kitaba şüphesiz değer katar. Ancak burada şu nokta önemli: Günümüzde birçok yazarın imza günü oluyor ve yazar meşhur olsa dahi binlerce imzalı kitabı olabiliyor. Bunun yerine, artık hayatta olmayan kendi döneminde kıymeti yeterince bilinmemiş yazarların yahut imza vermeyi sevmeyen yazarların imzaları daha kıymetlidir. Nazım Hikmet, Nihal Atsız, Ahmet Tanpınar bu isimlere örnek verilebilir. Günümüz yazarlarından İhsan Oktay Anar için kitaplarını imzalamaktan pek hoşlanmadığı söylenir.

3. Kitabın önceki sahibi / Exlibris

Kitabın imzalı olması kadar önceki sahibi de kitabın değerini artırabilir. Bir exlibris bu sahipliğin delilidir. Ciddi koleksiyonerler kitaplarının iç kapağına isimlerinin yazılı olduğu etiketleri yapıştırır buna da exlibris denir. Koleksiyonerler kitaplarını elden çıkardığında bu kitaplar başka kitapseverlere geçebilir.

4. İlk baskı olması

İlk baskı kitaplar nadir kitaplar denince ilk akla gelenlerdir ama her ilk baskı kitap nadir ve pahalı olacak değil. Bu tabii ki arz-talep dengesiyle alakalı. Bu tür kitaplar genellikle yazarın ilk kitabı olur. Zira yazar fazla tanınmadığından yayınevi kitabını az basar (en fazla 500’dür). Buna, J.K. Rowling’in Harry Potter serisinin ilk kitabı güzel bir örnektir. Yazarın güç bela bulduğu yayınevi, kitabı sadece 500 adet basmıştı. Bugün bu baskılar binlerce dolara satılıyor. Buna Türk edebiyatından da İsmet Özel’in Geceleyin Bir Koşu kitabını, Oğuz Atay’ın Tutunamayanlar’ını örnek verebiliriz. Bugün bazı tanınmış romancıların kitapları 1 milyon baskı yapıyor. O sebeple bunları nadir ilk baskılar listesine alamayız.

5. Estetik

Bazı kitapların muhtevasından öte öyle güzel ciltleri, ebruları, gravürleri ve haritaları vardır ki anında bir arzu nesnesine dönüşür. Böyle kitaplar bibliyofiller içinse ne yapıp edilip alınacak bir kitaptır. Bazıları özel deri ciltlenir ki en çok arananlar bunlardır. Kitapta estetik sadece ciltle sınırlı kalmaz. Yan kâğıtları ebru olabilir, kitaba özel gravürler hazırlanabilir, sonuna katlanır harita konabilir. Hatta bazı Batılı kitaplarda sayfa uçlarına (İng. fore-edge) resim çizildiği, yaldızlandığı olur.

6. Kitabın baskı maliyeti

Bu biraz da bugünün konusu… Baskı maliyetleri Türkiye’de de dünyada da arttığından; renkli resimli, kuşe kâğıtlı, ciltli, kutulu, büyük boy kitapların masrafı da çoğalmakta. O yüzden bu tarz kitaplar için numaralı özel baskı yapılıyor.

Bazen de kitabın protokol baskısı yapılır. Bu edisyon, önemli kişilere dağıtılmak için hazırlanır. Örneğin Nutuk’un 500 adet basılmış özel cildinde ve kutusunda protokol baskısı mevcuttur. Bunların 15 tanesini de ünlü hattat ve ebrucu Necmettin Okyay ciltleyip ebrularını hazırlamıştır.

Nadir Kitapçılar

Bilhassa Avrupa’da sadece bu alanda çalışan sahaflar vardır. Kimileri oldukça eski bu dükkânlardan bazıları bir şirket büyüklüğündedir. İngiltere’deki en büyük nadir kitapçılar ve kuruluş tarihleri:

• Peter Harrington Rare Books - 1969
• Shapero Rare Books - 1979
• Bernard Quaritch Ltd. - 1847
• Sotheran’s Rare Books & Prints - 1761

Nadir Kitaplar Üzerine Kurumlar

Yurt dışında nadir kitaplar üzerine birçok organizasyon da mevcut. En meşhurlarını şöyle sıralayabiliriz:

Colorado Antiquarian Book Seminar

1977 kurulmuş olan seminer her yıl nadir ve antika kitaplar üzerine belirli bir konu etrafında toplanıyor.

York Antiquarian Book Seminar

Colorado’daki seminerden ilhamla 2011’den beri düzenlenen bu seminer yine her sene farklı bir konu üzerine toplanıyor.

Rare Book School

Virginia Üniversitesi dahilinde kurulan Rare Book School, akademik eğitim vermekte ve yaz okulları düzenlemektedir.

Bunların dışında; Harvard, Yale, St. Andrews, Colombia, University of London, University of Edinburgh gibi üniversitelerin nadir kitap enstitüleri ve programları mevcut.