Zellij: Fas’ta gelişen ve ayakta kalan miras
Zellij, tek tek elle yontulmuş seramik parçalarından yapılan bir mozaik fayans işi tarzıdır. Elle yontulmuş seramik parçaları genellikle farklı renklerden seçilirdi ve mozaikler temelinde çeşitli desenler oluşturmak için bir araya getirilirdi. Bu İslâm sanatı biçimi, Batı İslâm dünyasındaki mimari ve süslemenin en temel özelliklerinden biridir. Fas ve Cezayir mimarisinde, Tunus'taki erken İslâm alanlarında ve Endülüs'ün tarihî anıtlarında sıkça rastlanır. 15. yüzyıldan sonra geleneksel mozaik zellij, günümüzde de üretilmeye devam ettiği Fas hariç çoğu ülkede modası geçmiştir.
Fas'ın Fes şehri, beyaz kıyafetlerle süslenmiş, saygıdeğer bir kimse gibi görünüyor. Kadim sokakları, her köşesinde bizlere tarihinden bir şeyler anlatıyor; adeta geçmişe yolculuk yapıyoruz. UNESCO'nun Dünya İnsanlık Mirası olarak sınıflandırdığı muhteşem mimarisi ve sarayları şehrin geçmişine tanıklık ediyor.
- Zellij sanatı, Fas kültür ve sanat kimliğinin ayırt edici özelliklerinden biri ve Fes şehri de bu sanatın en önemli üretim merkezlerinden biridir.
Günümüzde de büyük bir hassasiyet ve ustalıkla yapılan bu sanat, modern yaşamın cazibesine aldırmadan yurt içi ve yurt dışında talep görüyor. Zellij, toplumun her kesimden kendisine müşteri buluyor. Maliyeti göz önüne alındığında sadece zenginlere değil, kültüre ve sanata ilgisi olan herkese hitap ediyor.
- Tarih kokan zellij sanatı, Fes’in kuruluşundan (MS 789) bu yana çok değişime uğramıştır. Yeşil, mavi ve kırmızı tonların hâkim olduğu zellij sanatı, Endülüs uygarlığı döneminde şekil ve renk bakımından büyük gelişme göstermiştir.
Süslemelerinde ve renklerinde basit mozaik parçalardan, birbirine uyumlu renklerden, bazen de karmaşıklığına rağmen zarafetinden asla ödün vermeyen geometrik şekillerden oluşan bu sanat; her işte olduğu gibi büyük bir dikkat ve özen istemektedir. En küçük herhangi bir hata, süslemeleri mahvedebilir.
Fas kili, yetenekli sanatkârların parmak uçlarından yüzyıllardır aynı geleneksel yöntem ve malzemelerle şekillendirilir. Fas kilini diğerlerinden ayıran en önemli özellik, bu kile yalnızca Fes şehrinde ulaşılabiliyor olmasıdır.
Özenle hazırlanan bu özel kil genellikle her kenarı 10 cm olan sırlı kareler halinde üretilir. Üretilen kareler genel deseni oluşturmak için önceden belirlenmiş desenlere uygun olarak kesere benzer çeşitli aletlerle şekillendirilir.Farklı renklerdeki küçük geometrik şekiller deseni oluşturmak için yapboz gibi bir araya getirilir. Oluşturulan desenin arkası ince sıvayla kaplanıp kurutulur ve süslenecek yere büyük paneller hâlinde yapıştırılmak üzere hazır hale getirilir.
Şehirdeki tarihî binaların hemen hemen hepsi zellijle süslenmiştir. Camilerde, okullarda, evlerde, türbelerde, avlularda veya çeşmelerde karşımıza muhakkak bir zellij çıkmaktadır. Bazı süslemelerin üst kısımlarında ayetler ve dualarla zenginleştirilmiştir. Farklı hat yazıları ve harfleri çiçek desenleriyle süslenmiş Fas kaligrafisi karşımıza çıkmaktadır.
Bu sanat aslında bir çini sanatı olmasına rağmen farklı isimler, farklı motifler ve yapılış özellikleri itibariyle birbirinden ayrılmaktadır.
- Bizim ülkemizde çini, İran’da kaşi, Portekiz’de azulejo ismiyle ve farklı güzelliklerle karşımıza çıkmaktadır.