Osmanlı’nın Arap vilayetlerinde bir mevlevîhane: Trablusşam
Evliya Çelebi'nin Seyahatname'sinde, "Mamur, binası güzel, İrem bağı gibi içinde limon, turunç ve gülistanı olan bir mekân..." diye söz ettiği Trablusşam Mevlevîhanesi, 17. yüzyılda Osmanlı toprağı Lübnan’da kurulmuş mevlevîhaneydi.
1619 yılında Samsunlu Ali Paşa tarafından Ebu Ali Nehri’nin kenarına, yeşillikler içine inşa edilen Trablus Mevlevîhanesi, Osmanlı’nın Lübnan’a miras bıraktığı önemli tarihî yapılardan biridir.
Trablusşam eskiden hac yolu üzerinde önemli bir Osmanlı şehri iken, Mevlevîhane de birçok ünlü seyyah ve ilim adamının ziyaret ettiği bir yapıydı.
İbn Mahâsin (ö. 1643) 1639 yılında tekkeyi gezmiş, Şeyhi Muhammed Dede ile sohbet etmiş ve burayı “İki tepe arasında yeşillikler içinde bir mekân” olarak tanımlamıştır.
- Evliya Çelebi (ö. 1684) ise, 1672 Şam yolculuğunda Trablusşam’da o zamanda 7 tekke bulunduğunu ve Trablusşam Mevlevîhanesi’nin bunların hepsinden havası ve binasının güzel olduğunu dile getirmiştir:
“Amma cümleden mamur ve havadar ve bi- nayi lâtif ve teferrücgâh ve mesiregâh kal’anın ardı şarkîsinde şehir içinden cereyan eden nehr-i Gumeyzanın kenarında bir mürtefî yerde tekye-i hazreti Mevlâna yani melevîhane, bağ-ı İrem’in içinde limon ve turunc ve gül gülistan bülbüldestanlı yerde bir hoşhava ve hoşbina mevlevîhane-i ra’nadır”
Şamlı meşhur müellif Abdülganî b. İsmâil en-Nablusî (ö.1731), tekkeyi 17. yüzyılın sonlarında iki defa ziyaret etmiş mimarisi hakkında bilgi vermiş, şiirleriyle Mevlevîhane’yi övmüştür.
1955’teki selde büyük zarar görmesine rağmen, son Mevlevî şeyhi Enver Mevlevî’nin vefatına kadar sema ayinlerinin devam ettiği tekke, asıl darbeyi 1985-87’deki Lübnan İç Savaşı esnasında almıştı. Semahanenin kubbesi ve mescide isabet eden bombalar, o ana kadar tekkeyi bekleyen Mevlevî ailesini de ayrılmaya mecbur bırakmış. Boş kalan binaya yerleşen savaş mağduru ailelerin hoyrat kullanımı ile, tarihî kitabesi, kemer taşları, fıskıyeli havuzunun çalınması neticesinde harabeye dönmüştür. Ebu Ali Nehri'nde meydana gelen taşkınlar nedeniyle de metruk hale gelmiştir.
Hayata döndürülmesi
Uzun süredir kaderine terkedilen Trablusşam Mevlevîhanesi, Evliya Çelebi’nin tasvirleri ve o dönem çizilen gravürler sayesinde 2016 yılında TİKA tarafından orijinal haline sadık kalınarak restore edilmiştir.
2024'te Arap Kültür Başkenti ilân edilen Trablusşam'da, Mevlevîhanenin yeni işleviyle hizmet vermesi amacıyla yürütülen çalışmalar tamamlandı. Doğa şartları sebebiyle oluşan yıpranmalar giderilerek, Mevlevîhane gençlik ve kültür merkezi olarak kullanılmak üzere Mevlevî Mütevellisine teslim edildi.