Kapıların kapısı Derbent
Tarih boyunca, stratejik önemi hasebiyle birçok kez saldırı altında kalan ve defalarca farklı güçler arasında el değiştiren Derbent şehri, bugün hâlâ bulunduğu Dağıstan bölgesinin en önemli kentidir.
Dağıstan’da bulunan Derbent şehri bir liman kenti olarak çok önemli bir konumda bulunması ve sarp dağların üzerine konuşlanmış olması sebebiyle birçok isimle anılmıştır. Persler şehri “kapalı kapı, geçit, sınır karakolu” anlamına gelen “Derbent” kelimesi ile isimlendirirken, Araplar ise çoğunlukla kapıların kapısı anlamına gelen “Bâbülebvâb”, zaman zaman da demir kapı anlamına gelen “Bâbülhadîd” kelimesi ile nitelemiştir.
Bu müstahkem kent Hicri 95 yılında (714), Emevî Halifesi Abdülmelik b. Mervân’ın oğlu Mesleme b. Abdülmelik tarafından fethedildi. Bölgede önemli bir pozisyonu ve civar kentler içerisinde parlak bir konumu olan Derbent’in durumu Müslümanlar tarafından ele geçirildikten sonra daha da iyileşti. Mesleme b. Abdülmelik’in kentin nüfusunu arttırmak için başlattığı göç hareketleri şehrin nüfusunu arttırırken, kenti artan nüfusa elverişli hale getirecek imar faaliyetlerine girişildi. 12 bin dönümlük bir alana yayılan şehrin çevresi surlarla çevrilirken, surlar kulelerle teçhiz edildi ve birçok mescit inşa edildi.
Büyük nüfusu ile canlılık kazanan kent kısa bir sürede Hazar Denizi'nin en büyük liman kenti oldu ve bu statüsünü yüzyıllar boyu korudu. Tarih boyunca, stratejik önemi hasebiyle birçok kez saldırı altında kalan ve defalarca farklı güçler arasında el değiştiren kent, bazı dönemler bölgenin ticaret başkenti olma özelliğini daha güvenli olan Azerbaycan’ın Bakü kenti gibi, diğer şehirlere kaptırsa da, barış zamanlarında bu niteliğini tekrar kazandı.
- 16. yüzyılda Safevî Devleti'nin kurulmasının ardından Osmanlı Devleti ve Safevî Devleti arasında el değiştirip duran Derbent, 18. yüzyıldaki Rus ve Safevî kuşatmalarını kırarak bağımsız bir hanlık olabilmeyi başardı.
Bugün hâlâ Dağıstan bölgesinin en önemli şehri olan Derbent, önemli demiryolu istasyonu ve limanlara sahiptir. Mesleme b. Abdülmelik zamanında şehrin çevresine inşa ettirilen; eni 4 metreyi, yüksekliği ise 20 metreyi bulan iç surların yanı sıra, 733 yılında inşa ettirilmiş Derbent Cuma Camii gibi tarihi yapıları bünyesinde barındırdığı için 2003'te UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi'ne alınmıştır.