Bir mücadele adamı: Tunku Hasan Di Tiro

Şehirde coşkulu bir kalabalık vardı. Beklenen uçak havalimanına indiğinde heyecan iyice artmıştı. 11 Ekim 2008 Cumartesi sabahı, 30 yıllık hasret bitmek üzereydi. İniş kapısı açıldığında Tunku Hasan Di Tiro kalabalığa tebessüm ederek sevenlerini selamladı. Bu esnada uçağın hemen kenarında bir imam ezan okumaya başladı. Aradan geçen yılların ardından artık yaşlanan Di Tiro yanındaki Malik Mahmud ve eski komutan Muzakkir Manaf’ın yardımıyla yürüyordu. Onu ilk olarak kız kardeşi Nyak Ayşe Muhammed Khadir karşıladı. Bu duygu dolu anların ardından valilik yerine camiye geçen Di Tiro kalabalığa hitap etmek istedi. Yoğun sevgi gösterileri arasında “Çok şükür vatanımdayım” diyerek binlerce Açeliyi selamladı. Yorgun olduğu her halinden belli olan Hasan Di Tiro’nun kaleme aldığı konuşma metnini Malik Mahmud okudu.

Hasan di Tiro, Açe ve Endonezya’nın özgürlüğü için mücadele eden bir ailenin çocuğu olarak 25 Eylül 1925’te dünyaya geldi. Eğitim hayatına dönemin önemli âlimlerinden birisi olan Davud Beureuh’in Sigli’de açtığı okulda başladı. Daha sonra Cava Adası’ndaki Yogyakarta hukuk eğitimi aldı. Kazandığı bursla ABD’de eğitime devam eden Tiro, Colombia Üniversitesi’nde Kamu Yönetimi ve Hukuku ile Fordham Üniversitesi’nde Siyaset Felsefesi ve Uluslararası İlişkiler bölümünde eğitimini tamamladı.

1950'lerin başında New York’ta Endonezya Cumhuriyeti’nin Birleşmiş Milletler’deki misyonunda görev aldı. ABD’de kaldığı yıllardan siyaset, tarih ve hukuk alanlarında otuza yakın eser yayınladı. Açe sorununu sürekli gündemde tutmaya çalışan Di Tiro, Endonezya yönetimini Hollanda sömürgesi ardından kontrolü alan yeni bir sömürge yönetimi olarak tanımladı.

Bağımsızlık mücadelesinin amaçları arasında bölgenin İslâmî bakış açısı kadar ekonomik sorunlarda önemli rol oynadı.

Açe oldukça çalkantılı bir dönem içerisindeydi ve Endonezya bağımsızlığını yeni kazanmıştı. Açeli Davud Beureueh, Batı Cavalı Kartosuwiryo ve Güney Kalimantanlı Kahar Muzakkar gibi Endonezya Cumhuriyeti’nin kuruluşuna destek veren kişilerle başta Sukarno olmak üzere ülkenin kurucuları arasında yönetimin İslâmî temellere bağlı olması konusunda fikir ayrılıkları yaşandı. Bu dönemde parlamentodaki itirazlar yetersiz kalınca Darü’l-İslâm Hareketi kuruldu. Hasan Di Tiro, 1953 yılında Darü'l-İslâm Hareketi ve Açe’nin bağımsızlığı için mücadele veren Davud Beureueh’la ilişkisi sebebiyle Endonezya hükümeti tarafından uyarıldı. Olayın ardından Di Tiro, Darü'l-İslâm’ın dışişleri bakanı olduğunu duyurdu. Endonezya hükümeti tarafından vatandaşlıktan çıkarıldı ve birkaç ay boyunca New York, Ellis Adası’nda yasa dışı bir yabancı olarak hapsedildi.

Açe’ye dönüş

Hasan Di Tiro, uzun yıllar Açe'deki mücadeleye yurtdışından destek oldu. Fakat 1974 yılına gelindiğinde eşi Dora, oğlu Karim’i ve Amerika’da rahat bir yaşamı bırakarak Açe’ye döndü. Açe’ye dönüşü ve özgürlük mücadelesini başlatması atalarından kalan mirası tamamlamak istemesinden dolayıydı.

İki yılın ardından Özgür Açe Hareket’ini (GAM) kurdu. Hareket, bağımsızlık talep ederek Açe’nin doğal kaynaklarını kullanan petrol rafinelerine saldırı düzenlenmeye başladı. GAM, Endonezya’yı gayrimeşru bir devlet olarak gördüğünü ve Hollandalılar tarafından 1873'de istila edilince kaybettikleri bağımsızlıklarını geri almak istediklerini açıkladı.

• Hasan Di Tiro 1976 ile 1979 yıllarında dağlarda verdiği mücadeleyi yazmış olduğu günlükler daha sonra kitap haline getirilerek “Özgürlüğün Bedeli” adıyla yayımlandı.

3 yılın ardından 1979'ta İsveç’e gitti ve otuz yıl boyunca yaşamını burada sürdürdü. GAM’ın liderliğini ve lobicilik faaliyetlerini bu süreç içerisinde devam ettirdi.

Resmî tahminlere göre, GAM ile ordu arasındaki çatışmalar sırasında 15.000 kişi öldü; farklı kaynaklar ise bu rakamın 30.000'e yakın olduğunu belirtiyor.

Başarısız barış görüşmeleri ardından müzakereler 2004 yılının sonlarında tekrar başladı. Ardından Açe kıyılarını vuran deprem ve tsunami sebebiyle 170.000 kişi öldü. Yaşanan felaket sonrası Endonezya hükümeti ve GAM müzakere sürecini hızlandırdı. Ağustos 2005'de Hasan Di Tiro tarafından da onaylanan bir barış anlaşması imzalandı. Tam bağımsızlık yerine özerklik üzerine anlaşma sağlandı. Eski direnişçilerden de oluşan adaylarla parti kuruldu ve ilk seçim yapıldı. Eski gerilla komutanı olan İrwandi Yusuf, Açe valisi olarak göreve başladı.

Uzun yıllar Hollandalılara karşı ülkesinin özgürlüğü için mücadele eden Tengku Tjik Di Tiro Muhammed Saman’ın torunu olan Di Tiro’nun, hayatı ataları gibi Açe’nin özgürlüğü için mücadele ederek geçti.

Hasan Di Tiro 11 Ekim 2008 yılında ülkesine döndüğünde büyük bir coşkuyla karşılandı. 3 Haziran 2010 yılında çoklu organ yetmezliği sebebiyle öldü. Ölmeden bir gün önce Endonezya hükümeti tarafından alınan vatandaşlığı geri verildi.

Tengku Tjik Di Tiro Muhammed Saman

Muhammed Saman, Açe’nin Hollandalılar tarafından sömürüldüğü bir dönemde büyüdü. Hac için gittiği Mekke’de, İslâmî eğitimin yanı sıra emperyalizme ve sömürgeciliğe karşı mücadelede fikri altyapısı oluştu.

Açe’ye döndüğü zaman Hollandalılara karşı Sabil Savaşı olarak bilinen savaşı başlattı. Hollandalıların kale ve topraklarını bir bir fethetti. Saman’ı durduramayan ve yükselen Açeli ruhunu gören Hollandalılar onu öldürmek istedi. Bir işçi ve kadına para vererek gönderdikleri zehirli yemeği yemesini sağladılar. Yemeği yiyen sultan zehirlendi ve Ocak 1891'de Aneuk Galong Kalesi’nde öldü.

Hollanda sömürgesine karşı savaşta önemli bir figürdü. Sömürgeciliğe karşı anavatanını kahramanca savunduğu için "Endonezya Bağımsızlık Kahramanı" olarak biliniyor.