‘Hiçbir savaşın galibi olmaz’ Savaşlara kurban giden 14 tarihi eser
HİKMET YALÇINKAYA
Arap Baharı’yla başlayan iç savaşlar, yüzbinlerce insanı hayattan kopartırken Ortadoğu’da bulunan birçok tarihi eser ya hasar gördü ya da tamamen yıkıldı. Birleşmiş Milletler sadece Suriye’de 300’den fazla tarihi eserin yok edildiğini belirtiyor. Geçmişten günümüze hasar gören 14 tarihi eser…
2011’de başlayan Arap Baharı sonrasında İslam coğrafyasında çıkan iç savaşlar yüz binlerce can kaybına yol açarken, milyonlarca insanın evini terk etmesine sebep oldu. Bu savaşlar ayrıca çok önemli medeniyetlere ev sahipliği yapan Ortadoğu’nun tarihi ve kültürel mirasını da tahrip etti. Yüzlerce tarihi eser hasar gördü, bazıları tamamen yıkıldı.
Dünyabizim İnternet sitesinden Musine Şimşek’in haberine göre; çatışmalar esnasında adeta kültürel miras da yok edildi! Birleşmiş Milletler (BM), sadece Suriye’de 300’den fazla kültürel varlığın yok edildiğini açıklıyor. Buna Yemen, Irak ve Libya’yı da eklediğimizde ortaya çıkan tablo oldukça korkunç.
Medeniyetlerin beşiği, kadim dünyanın merkezi olan Ortadoğu'da insanlık tarihinin mirası günbegün haritalardan siliniyor. Savaşlar devam ettiği için ne kadar eserin zarar gördüğünü tam anlamıyla tespit etmek imkansız. Meşhur olan bazı cami, türbe, antik kent, kilise, kale ve sinagog gibi mimari eserlerin akıbetini biliyoruz. Ancak zarar gören veya tamamen yerle bir edilen kütüphanelerdeki yazma eserlerin ve müzelerdeki tarihi objelerin akıbeti şimdilik meçhul.
Bu korkunç savaşların tarihi ve kültürel maliyetini anlayabilmek adına yok edilen veya hasar gören tarihi eserlerin ne hale geldiğini gösteren 14 fotoğrafla görelim.
1- Musul Ulu Camii
Haçlıların korkulu rüyası olan Nureddin Zengi tarafından 12. yüzyılda yaptırıldığı bilinen Musul Ulu Camii, eğik minaresiyle adeta şehrin sembolü haline gelmişti. Bu sebeple halk arasında Musul için “kambur” lakabı da kullanılırdı. Eser aynı zamanda “Nuri Camii” diye de şöhret bulmuş. Selahaddin Eyyubî’nin yetişmesinde büyük emeği geçen Nureddin Zengi’nin yadigârı bu zarif eser şimdilerde yerle bir olmuş durumda.
Savaştan sonra
2- Taiz’in Kahire Kalesi
Yemen’deki iç savaş sırasında Taiz şehrindeki tarihi Kahire Kalesi de zarar gördü. 1000 yıldır Taiz semalarını süsleyen 120 metre yükseklikte inşa edilen kale, 2015 yılının Mayıs ayında bombalandı. Sabr Dağı’na inşa edilen kalenin Salihiler döneminde tamamlandığı biliniyor. Osmanlı’dan önce hapishane olarak kullanılmış bu muhkem yapının 4 ana kapısı bulunmakta. Bir zamanlar ulaşılması, ele geçirilmesi imkânsız olan bu kartal yuvası bile modern savaşların yıkıcılığı karşısında aciz ve savunmasız.
Savaş sonrası
Osmanlı’dan önce hapishane olarak kullanılmış bu muhkem yapının 4 ana kapısı bulunmakta. Bir zamanlar ulaşılması, ele geçirilmesi imkânsız olan bu kartal yuvası bile modern savaşların yıkıcılığı karşısında aciz ve savunmasız.
3- Halep Emevi Camii
Emeviler döneminde yaptırılan Halep Ulu Camii, 1986’da UNESCO (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü) tarafından Dünya Mirası Listesi’ne alınmıştı. Fakat 1300 yıllık eser şimdilerde metruk bir harabe durumunda. İlk defa 2012 yılında saldırılardan zarar gören Halep Ulu Camii, 2013’te kullanılamaz hale geldi. Defalarca tankların hedefi olan mabed, içinde depolanan mühimmatların infilak etmesi sonucunda ağır hasar gördü. 45 metrelik eşsiz minaresi tamamen yıkılırken, caminin avlusu ve külliyesi de kullanılamaz durumda.
Savaş sonrası
4- Halid b. Velid Camii ve Türbesi
Suriye iç savaşının mağdurlarından biri de Hz. Peygamber’in (sas) ünlü komutanı Halid b. Velid (ra) adına 13. yüzyılda Memluk Sultanı Baybars tarafından yaptırılan cami. Humus şehrindeki tarihi Halid b. Velid Camii, 2013 yılında Esed güçleri ile muhalifler arasında yaşanan çatışmada roketlerin hedefi oldu. Kubbesi düşmek üzere olan caminin içine bulunan Halid b. Velid’e ait kabir de yok edildi. 1908 yılında Osmanlılar tarafından restore edilen 700 yıllık eser, bütün mağdurları gibi savaşın bitmesini ve kendisine uzanacak yardım elini bekliyor.
Savaş sonrası
5- Ahmed Paşa Camii
Arap Baharı sonrasında iç savaşa sürüklenen ülkelerden biri de Libya. Ülkenin başkenti Trablus’ta yer alan tarihi Ahmed Paşa Camii de savaşta tahrip edilen eserlerden biri. Trablus’ta tarihi kent içinde bulunan cami, 1737 yılında Karamanlı Ahmed Paşa tarafından inşa ettirilmiş. Tarihi Osmanlı Çarşısı ve saat kulesinin yanında bulunan caminin bahçesinde 50’den fazla kabir de bulunmakta.
Savaş sonrası
6- El-Askeri Camii ve Türbesi
Irak’ın Samarra şehrinde yer alan ve yüzyıllardır Şiiler tarafından ziyaret mekânı olarak kullanılan El-Askeri Camii ve türbesi 2006’da IŞİD tarafından düzenlenen bombalı bir saldırının kurbanı oldu. Şiilere göre son imam Muhammed Mehdi’nin babası Hasan Askeri adına 10. yüzyılda yaptırıldığı düşünülen caminin işçiliği ile göz kamaştıran altın kubbesi tamamen çökmüş durumda.
Savaş sonrası
7- Halep El-Medine Çarşısı
Osmanlı mirasını en güzel yansıtan tarihi şehirlerde biri olan Halep, neredeyse tamamen haritadan silindi. Her gideni kendine meftun eden kadim şehrin yerinde şimdi moloz yığınları var. Bu kıyımda yok olan eserlerden biri de tarihi El-Medine Çarşısı. Çarşı, 2012’den bu yana kullanılamaz durumda. Yapımı 14’üncü yüzyılda tamamlanan El-Medine Çarşısı, taş koridorları ve ahşap binalarıyla Ortaçağ’da Halep’i ziyaret eden tüccarların da seyyahların da göz bebeğiydi. Savaştan önce 1000’e yakın dükkânıyla çarşı göz kamaştırıyordu.
8- Palmira Antik Kenti
Uzmanlara göre 2000 yıllık bir geçmişi olan Palmira Antik Kenti, 2015 yılında IŞİD’in kontrolüne geçti. UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde yer alan Palmira (Tedmur) şehrindeki pek çok eser bu dönemde tahrip edildi. Tarihi Baalşamin tapınağını havaya uçuruldu, Bel tapınağı bombalandı, geriye kalanlarda balyozlarla kırıldı. Kent, Palmira Devleti döneminde Kraliçe Zenobia tarafından kurulmuş. Greko Romen ve Pers kültürünün izlerini taşıyan şehir, tarihi eser kaçakçılarının en büyük ganimetlerinden biri oldu.
Savaş sonrası
9- Şövalye Kalesi (Krak des Chevaliers)
Suriye’nin Humus kentinde yer alan ve 11. yüzyılda Haçlılar tarafından yaptırılan Şövalye Kalesi (Krak des Chevaliers) bütün heybetine karşın savaşa direnemedi. 2006 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne alınan kale ciddi boyutlarda hasar gördü. Dünyanın Ortaçağ’dan günümüze ulaşan en büyük kalelerinden biri olan eser, Trablus Kontu II. Raymond tarafından 1142’de yaptırılmış. Haçlı Seferleri sırasında önemli görevler üstlenen Hospitalier Şövalyeleri tarafından kullanılmış.
Savaş sonrası
10- Hama’nın su değirmenleri
Asi nehri üzerine Romalılar tarafından yaptırıldığı bilinen Hama’nın su değirmenleri derin bir iniltiyle binlerce yıl dönüp durdu. Dönerken de şehre bereket getirdi. Genişliği 20 metreyi bulan bu devasa yapılar, Hama’nın can damarlarıydı. Değirmenlerden bazıları 2014 yılında çıkan yangında zarar gördü.
11- Nebi Yunus Türbesi
IŞİD 2014 yılında Musul’u ele geçirdikten sonra Hz. Yunus (as) adına yaptırılan türbeyi ve yanındaki camiyi havaya uçurdu. Nebi Yunus Türbesi’nin tam olarak ne zaman yaptırıldığı bilinmiyor. Fakat bazı tarihçiler eseri 8. yüzyıla tarihlendiriyor. Türbeyle birlikte çevresindeki cami, müze ve tarihi eserler de yok oldu.
Savaş sonrası
12- Deyrizor Köprüsü
Suriye iç savaşının en çetin yaşandığı yerlerden biri de Deyrizor’du. Fırat nehri kenarında bulunan şehir, stratejik bir önem taşıdığından, tarafların şiddetli çatışmalarına sahne oldu. Bu çatışmalar sırasında Fırat nehri üzerine 19. yüzyılda yaptırılan Deyrizor Köprüsü de kullanılamayacak hale geldi.
Savaş sonrası
13- Surp Kevork Ermeni Kilisesi
Tamamen harabeye dönen Halep’in yitirdiği eserlerden biri de Surp Kevork Ermeni Kilisesi. 2012 yılında Halep'te Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı Nor Küğ (Midan) mahallesinde bulunan kilise ateşe verildi ve şu an kullanılamaz durumda.
14. Jobar Sinagogu
Bir savaş kurbanı da Suriye’de Ortaçağ’dan kalan antik Jobar Sinagogu. Sinagogun MS 720 yılında yapıldığı biliniyor. Şam’da hükümet güçleri ile muhalifler arasında yaşanan çatışmada zarar gören tarihi eser tamamen yıkıldı.
Savaş sonrası