Türkmen gazı için kritik zirve

Türkmen gazının Azerbaycan ve Türkiye üzerinden Avrupa pazarına taşınması için 14 Aralık’ta gerçekleştirilen Türkiye-Türkmenistan-Azerbaycan Üçlü Devlet Başkanları Zirvesi, Oğuz boyundan olan üç devletin, Türk Devletleri Teşkilatı dışında yapılmış önemli bir organizasyonu olarak kayıtlara geçti.

Ukrayna savaşı sonrası Avrupa’da ortaya çıkan enerji krizi, Rus doğal gazına olan bağımlılığın azaltılması, yeni alternatif hatların da ortaya çıkmasını lüzumlu kılmaya başladı. Bu süreçte, Türkiye’nin stratejik ehemmiyeti ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın inisiyatif üstlenmesiyle beraber Türkiye enerji arzı konusunda önemli bir aktör hâline geldi.

Dünyanın en büyük 4'üncü gaz rezervine sahip Türkmenistan’ın Avrupa'nın enerji sıkıntısına çözüm olabileceği konusunda bir süredir yapılan çıkışlar, üç devlet başkanının görüşmesinde en önemli gündem maddesi oldu. Üç devlet başkanı, enerji alanında işbirliğine sağlam bir dayanak oluşturacak işbirliğinin daha da geliştirilmesi konusunda mutabakat zaptı da imzaladı. Enerji konusuyla beraber üç ülke arasında ticaret, bilim, eğitim, kültür, gümrük ve ulaştırma alanlarında da önemli anlaşmalara imza atıldı.

Tarafsızlık nereye kadar?

Ankara uzun zamandır “tarafsızlık” politikası izleyen Aşkabat'ı kendi etki alanına çekmeye çalışıyor. 11 Kasım 2022 tarihinde Özbekistan'ın Semerkant şehrinde düzenlenen Türk Devletleri Teşkilatı'nın 9. Zirvesi arifesinde Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, Türkmenistan’ın TDT’ye tam üye olacağını söylese de zirvede bu gerçekleşmedi. Gözlemci olarak zirveye iştirak eden Türkmenistan’ı da mevcut Cumhurbaşkanı Serdar Berdimuhammedov değil, babası Gurbanguli Berdimuhammedov temsil etti.

Türkmenistan’ın “çekinceli” tutumuna rağmen Türkiye, Türkmenistan’la olan ilişkileri ileriye seviyeye taşımak, Türkmenistan’ı Rusya ve Çin’in etki alanından çıkarmak ve Türkmen gazının Türkiye üzerinden Avrupa’ya taşınması için önemli bir çaba sarf ediyor. Türkiye’nin bölgede Batı’nın baskılarına rağmen Rusya’ya karşı tam cephe almaktan kaçınması ve bir nevi krizi fırsata çevirme girişimleri olumlu neticeler vermeye başladı.

Putin’in “Avrupa için Türkiye'de gaz merkezi kurabiliriz” açıklaması ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Azerbaycan, Türkmenistan ve İran gazının Avrupa’ya ulaştırılması için Türkiye’yi bir merkez üssüne çevirme teşebbüsleri, Avrupa’nın enerji sorununa çözüm olabilir. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın üçlü zirve öncesi "Umarım Türkmen gazı, Hazar üzerinden ülkemize ulaştırılır" açıklaması ve zirvedeki konuşması onun bu konuda çok ısrarcı olduğunu gösteriyor.

Türkmen gazi nasıl taşınacak?

Yetkililer, Türkmen doğal gazının Avrupa’ya nasıl taşınacağı konusunda çeşitli taşıma imkanlarını analiz ediyorlar. Anlatılanları dikkate alırsak eğer, Türkmen gazı gemilerle Azerbaycan'a nakledilecek ve ardından Azerbaycan'ı, Gürcistan ve Türkiye üzerinden Avrupa'ya bağlayan Güney Gaz Koridoru boru hatlarına pompalanarak Avrupa’ya ulaştırılacak. Ukrayna'daki çatışma ve enerji piyasalarındaki oynaklık, enerji taşıma yolları hakkında daha önce muhtemel görülmeyen birçok fikri yeniden canlandırdı. Bu arada Trans Anadolu doğal gaz boru hattının (TANAP) kapasitesinin ikiye katlanarak 32 milyar metreküpe çıkarılmasına karar verildiği de ifade ediliyor. Üzerinde çeşitli taşıma senaryolarının oluşturulduğu Türkmen gazının neredeyse üçte biri Çin'e tedarik edilirken, geri kalan miktarın bir kısmı Rusya’ya, bir kısmı da iç piyasaya satılıyor.

Rusya'yı By-Pass eden güzergâh

Üçlü zirvede Türkmen gazının Türkiye’ye ulaştırılması konusu gündeme getirildikten sonra Rus makamları Rusya’yı by-pass eden bir projeye izin vermeyeceklerini üstü örtülü olarak medya aracılığıyla ifade ettiler. “Hazar Denizi'nin kirlenebileceğinden dolayı” Rusya'nın Türkmenistan'dan Azerbaycan'a doğalgaz boru hattının inşasına izin vermeyeceğini belirten Ruslar, bir nevi Türkmenistan’a da gözdağı vermeye çalışıyorlar. Türkmenistan yönetiminin Rusya’nın bu tehditleri karşısında nasıl bir adım atacağı ilerleyen süreçlerde kendisini belli edecektir.

Öte yandan inşaatına 2015 yılında başlanan TAPI (Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan) doğalgaz boru hattı projesi de Türkmenistan için çok ehemmiyet arz ediyor. Toplam uzunluğu 1814 km, kapasitesi de yaklaşık 30 milyar metreküp olan güzergâhın; Rusya ile fizîkî olarak bir bağlantısı olmamasına rağmen Rusya bu projeyle de ilgilendiğini belirtti.

Boru hattının Afganistan bölümü iç istikrarsızlık nedeniyle en sorunlu olarak kabul edilse de Taliban, iktidarı ele geçirdikten sonra projeyle ilgilenmeye devam ettiklerini dile getirdi. Rus medyasında TAPI projesiyle ilgili de zaman zaman tehditkâr yazılar çıkıyor. Bazı yetkililer veya yetkililer adına konuşan analistler, bu projeye Rusya’nın katılmaması hâlinde ciddi sorunlar yaşanacağını ikinci veya üçüncü ağızdan ifade etmekte bir beis görmüyorlar.

• Özbekistan da var
• Türk Dünyasını “Demir İpek Yolu” ile birbirine bağlayan Orta Koridora Özbekistan’ın da katılmasıyla güzergâh daha da cazip hâle geldi. Güvenlik gerekçeleriyle Kuzey ve Güney koridorlardan vazgeçen Özbekistan, geçtiğimiz haftalarda "Öztemiryolkonteyner" devlet işletmesi aracılığıyla Orta Koridoru kullanarak Türkmenistan, Azerbaycan ve Gürcistan toprakları üzerinden Avrupa'ya ilk konteyner trenini gönderdi. Orta Asya’da yer alan ülkelerin Avrupa Birliği ile ticârî bağlarını sürdürme planının bir parçası olarak Rusya'yı by-pass ederek yeni bir rota üzerinden Avrupa'ya giden tren, bakır yüklüydü. İlk treninin 16 Aralık'ta Bulgaristan'ın Burgaz Limanı'na doğru yola çıkan Özbekistan’a ait kargo treninin 46 vagon ve 91 konteynerden oluştuğu belirtildi. 4 bin kilometreden fazla yol kat eden kargo treni ile Özbekistan, Kara Deniz üzerinden Avrupa’ya açılmış oldu. Avrupa Birliği de Orta Asya Cumhuriyetlerinin, Avrupa-Asya arasındaki demiryolu yükü gönderimleri için Rusya'dan geçen geleneksel Kuzey rotasına bir alternatif olarak Orta Koridor’un oluşturulmasını teşvik etmişti. Bu amaçla geçtiğimiz aylarda Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası, Avrupa ile Asya arasında Rusya'yı by-pass ederek oluşturulacak kargo yollarının geliştirilmesi amacıyla milyarlarca avro tutarında yatırım yapmaya hazır olduğunu açıklamıştı.

Türkmenistan tercih yapacak

Türkmenistan yönetiminin Türkmen gazının satışı için Çin, Rusya ve Türkiye arasında bir seçim yapmak zorunda kalacağı aşikâr. Nihâî olarak bu kararda hangi projenin hangi maliyetle yapılacağı konusuyla birlikte gazın satış fiyatı ve uluslararası konjonktür bu kararın alınmasında etkili olacak.

Aşkabat’taki üçlü zirvede 1989’dan 2021 yılına kadar Azerbaycan ile Türkmenistan arasında tartışmalı konulardan birisi haline gelen Hazar Denizi’ndeki “Dostluk” petrol ve doğal gaz yatağının birlikte çalıştırılması konusunda da önemli bir eşik aşılmış oldu. Azerbaycan ve Türkmenistan Cumhurbaşkanları “Dostluk” petrol ve gaz sahasının hidrokarbon kaynaklarının ortak aranması, işlenmesi ve geliştirilmesine ilişkin bir mutabakat zaptı imzaladı.

Bununla birlikte iki ülke Cumhurbaşkanı “Orta Koridor” diye adlandırılan, Hazar Denizi üzerinden Doğu-Batı Trans-Hazar uluslararası ulaşım yolu konusunda beraber çalışmanın gerekliliğinde bir daha mutabık kaldıklarını belirttiler. Çin, Kazakistan, Hazar Denizi, Azerbaycan, Gürcistan ve oradan da Avrupa'ya uzanan Trans Hazar Uluslararası Taşımacılık güzergâhı, Bakü-Tiflis-Kars demiryolu hattı üzerinden Türkiye’ye de bağlanıyor. Zengezur Koridoru’nun açılmasıyla birlikte Türkiye- Iğdır üzerinden Nahçıvan’a bağlanıp, Hazar Denizi üzerinden Türk Dünyası ile direkt bağlantı kurmuş olacak. Üçlü zirvede Orta Koridorun beraber geliştirilmesi konusunda birlikte çalışmanın gerekliliği de devlet başkanları tarafından vurgulandı.

• Kriz fırsat olabilir
• Ukrayna’daki savaş nedeniyle Rusya’nın Orta Asya’daki nüfuz alanı zayıfladığı için Çin ve Türkiye gibi büyük güçler bölgede etki alanlarını güçlendirmeye çalışıyorlar. Avrupa’nın enerji kriziyle yüzleşmesi, engin gaz kaynaklarına sahip Azerbaycan, Türkmenistan ve İran gibi ülkeleri daha önemli bir aktör hâline getirdi. Dış politikada çok akıllı hamleler yapan Türkiye’nin Avrupa ve Asya arasında siyâsî ve iktisâdî bir köprü ve merkez olması hem Asya’nın hem de Avrupa’nın işine geliyor. Türkiye de oluşan bu gerçekliliği şu ana kadar çok iyi bir şekilde idare ediyor.